Przestępstwo stypizowane w art. 296 k.k. nazywane potocznie ,,nadużyciem zaufania’’ ma dość złożoną konstrukcję. Z uwagi na indywidualny charakter z zarzutami tego rodzaju spotykają się najczęściej menedżerowie, członkowie zarządów spółek i inne osoby obowiązane do zajmowania się cudzymi sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą. Skazanie za popełnienie tego przestępstwa wiążę się nie tylko z ewentualną karą pozbawienia wolności lecz często również z obowiązkiem naprawienia szkody i brakiem możliwości zasiadania w organach spółek, co często bywa dolegliwością znacznie poważniejszą dolegliwością dla sprawcy niż samo pozbawienie wolności.

Możliwość popełnienia przestępstwa określonego w art. 296 k.k. z pewnością spędza sen z powiek niejednej osobie odpowiedzialnej za prowadzenie spraw majątkowych lub działalności gospodarczej innego podmiotu. Wynika to z dość kontrowersyjnej konstrukcji wskazanego przestępstwa, gdyż prawo przewiduje również odpowiedzialność za nieumyślne jego popełnienie. W praktyce może prowadzić to do odpowiedzialności karnej za nietrafioną decyzję, która niosła ze sobą pewne elementy ryzyka. Należy jednak zaznaczyć, że aby stwierdzić, że dana osoba dopuściła się popełnienia przestępstwa ,,nadużycia zaufania’’ musi dojść do wypełnienia szeregu różnych znamion, co w praktyce nie zawsze jest takie oczywiste.

Kto może popełnić przestępstwo nadużycia zaufania?

Przestępstwo z art. 296 k.k. ma charakter indywidualny właściwy. Oznacza to, że może popełnić je jedynie wąskie grono podmiotów. Zgodnie z § 1 odpowiedzialności karnej za popełnienie tego przestępstwa może podlegać wyłącznie osoba obowiązana na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej. W tym miejscu ww. sformułowanie należy rozłożyć na czynniki pierwsze.

Po pierwsze, o ile pojęcie działalności gospodarczej jest jasne, bo zostało ono wprost zdefiniowane w art. 3 w zw. z art. 5 ustawy Prawo przedsiębiorców (zorganizowana działalność zarobkowa, wykonywana we własnym imieniu i w sposób ciągły z włączeniami wskazanymi w art. 5 tej ustawy), to pojęcie spraw majątkowych wymaga doprecyzowania. Zgodnie z orzecznictwem sprawy majątkowe to wszystko, co wiąże się z majątkiem i sytuacją majątkową danego podmiotu (post. SN z 3.11.2004 r., IV KK 173/04).  Po drugie, należy ustalić czym jest owo ,,zajmowanie się’’ sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą. Jak się powszechnie uznaje, jest to zarówno dbałość o zachowanie substancji powierzonego mienia, jego ochrona przed uszczerbkiem, startami, jak również takie wykorzystywanie mienia, by zostało powiększone lub jego wartość wzrosła (tak m.in. post. SN z 27.4.2001 r., I KZP 7/01; wyr. SN z 7.7.2009 r., V KK 82/09). Istotne jest wystąpienie obu okoliczności – zarówno ochrona przed uszczerbkiem majątku firmy jak i działania zmierzające do powiększenia tego majątku.

W kwestii podmiotu zdolnego do popełnienia omawianego przestępstwa wspomnieć należy również o źródle i zakresie umocowania do zajmowania się cudzymi finansami. Umocowanie to wynikać może z ustawy, decyzji właściwego organy lub umowy. Nie będzie więc mieściło się w zakresie penalizacji z art. 296 k.k. prowadzenie cudzych interesów bez zlecenia, czy na podstawie jednostronnego oświadczenia. Odnośnie zakresu umocowania, chodzi o osoby które dysponują samodzielnością decyzyjną, wykonujące czynności zarządcze, władcze, których zakres zbliżony jest mniej więcej do tego, co czynić może sam mocodawca.

W praktyce odpowiedzialności karnej z tego przepisu najczęściej podlegać będą menedżerowie, członkowie zarządów spółek czy też księgowi.

Nadużycie zaufania i niedopełnienie obowiązków

Wszystkie typy omawianego przestępstwa penalizują nadużycie zaufania lub niedopełnienie obowiązków. Oczywiste jest, że między mocodawcą a osobą prowadzącą cudze sprawy majątkowe istnieje stosunek prawny, w ramach którego winny zostać określone uprawnienia i obowiązki osoby zarządzającej. W związku z powyższym niedopełnieniem obowiązków będzie brak wykonania jakiegoś zadania lub wykonanie go w sposób nierzetelny, nienależyty. Nadużycie zaufania wystąpi zaś wtedy, gdy zarządzający przekroczy zakres swoich kompetencji lub postąpi w sposób, który teoretycznie mieści się w zakresie jego uprawnień lecz będzie to sprzeczne z celem ich przyznania. Należy przy tym pamiętać o tym, że omawiane przestępstwo dotyczy nie tylko kwestii formalnego przekroczenia uprawnień czy zaniedbania obowiązków – chodzi tu także o zachowania ,,faktycznie sprzeczne z racjonalnie rozumianymi zadaniami’’ danej osoby. Generalnie chodzi więc o to by racjonalnie i zgodnie z zasadami sztuki gospodarować prowadzonym majątkiem.

Oczywiście zakres przedmiotowego przestępstwa ma swoje granice – wiadomo, że prowadzenie działalności gospodarczej wiąże się z pewnego rodzaju ryzkiem, a chwilowa strata może być elementem długofalowej taktyki, która w konsekwencji przyniesie zyski mocodawcy. Właśnie dlatego odpowiedzialności karnej z art. 296 k.k. podlegać będzie osoba, która oczywiście uchybi standardom należytej staranności.

Skutek w postaci szkody

Kolejnym ze znamion omawianego przestępstwa jest powstanie skutku w postaci szkody majątkowej (znacznej – art. 296 § 1 k.k./w wielkich rozmiarach – art. 296 § 3 k.k.) lub bezpośredniego niebezpieczeństwa wyrządzenia szkody majątkowej (art. 296 § 1a k.k.). Według orzecznictwa i literatury szkodę należy pojmować jako uszczerbek w cudzym majątku, wyrażający się w rzeczywistej stracie (damnum emergens) lub w utraconym zysku (lucrum cessans).

Szkodą znaczną jest szkoda, której wartość w czasie popełnienia czynu zabronionego przekracza 200 000 zł, natomiast szkodą w wielkich rozmiarach jest szkoda, której wartość w czasie popełnienia czynu zabronionego przekracza 1 000 000 zł.

Warty podkreślenia jest fakt, że szkoda w rozumieniu niniejszego przepisu musi mieć charakter rzeczywisty. Odnośnie zaś bezpośredniego niebezpieczeństwa wyrządzenia szkody majątkowej (§1a), chodzi tu o taką sytuację, w której na skutek nadużycia zaufania lub niedopełnienia obowiązków dochodzi do bardzo dużego prawdopodobieństwa wyrządzenia znacznej szkody, niemal graniczącego z pewnością. W sprawach tego rodzaju konieczna jest ścisła analiza, czy zachowanie sprawcy wyczerpało szeroko rozumiane pojęcie bezpośredniości.  

Przestępstwo umyślne, nieumyślne?

Przestępstwo jest popełnione umyślnie jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić (zamiar bezpośredni) albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi (zamiar ewentualny). Przestępstwo popełnione jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.

Każdy z następujących po sobie paragrafów art. 296 k.k. różni się nieco pod tym względem od swoich poprzedników, dlatego trzeba je omówić po kolei:

1. § 1 k.k. – umyślnie, zarówno w zamiarze bezpośrednim jak i ewentualnym;
2. § 1a k.k. – umyślnie, zarówno w zamiarze bezpośrednim jak i ewentualnym;
3. § 2 k.k. – umyślnie, wyłącznie zamiar bezpośredni;
4. § 3 k.k. – umyślnie, zarówno w zamiarze bezpośrednim jak i ewentualnym;
5. § 4 k.k. – nieumyślnie.

W tym miejscu warto zaznaczyć różnicę między zamiarem ewentualnym (godzeniem się na popełnienie przestępstwa) a lżej karaną nieumyślnością. Otóż przesądzenie, czy sprawca działał nieumyślnie, czy w zamiarze ewentualnym (a więc umyślnie) wymaga ustalenia, czy godził się on na popełnienie tego przestępstwa, czy też popełnił je w ramach pewnego rodzaju lekkomyślności, nieuwagi. Ma to znaczenie dla wymiaru kary.

Nawet 10 lat pozbawienia wolności

Przestępstwo z art. 296 k.k. w zależności od jego typu zagrożone jest karą pozbawienia wolności w różnym wymiarze. Za popełnienie czynu z § 1 grozi kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Za popełnienie przestępstwa z § 1a (bezpośrednie niebezpieczeństwo) grozi kara pozbawienia wolności do lat 3. Działanie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej (§2) zagrożone jest karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Wyrządzenie szkody majątkowej w wielkich rozmiarach (§3) grozi karą pozbawienia wolności od roku do lat 10, natomiast nieumyślne popełnienie przestępstwa określonego w § 1 lub § 3 grozi karą pozbawienia wolności do lat 3.

W art. 296 § 5 k.k. przewidziano instytucję pozwalającą sprawcy na uniknięcie kary – otóż zgodnie z tym przepisem, sprawca nie będzie podlegał karze, jeżeli przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie naprawił w całości wyrządzoną szkodę. Jest to tzw. czynny żal i musi on zostać dokonano – po pierwsze – przed wszczęciem postępowania w sprawie, a po drugie – obejmować całą szkodę wyrządzoną przestępstwem.

Warto też wskazać, że skazanie za wyrządzenie szkody w obrocie gospodarczym może poskutkować nałożeniem na oskarżonego obowiązku naprawienia szkody na podstawie art. 49 k.k.. Jak widać z konstrukcji przedmiotowego przepisu zazwyczaj będą to kwoty znaczne i  ich spłacenie może być nie lada wyzwaniem dla skazanego.

Podsumowanie

Przestępstwo z art. 296 k.k. składa się z szeregu znamion, których wypełnienie musi zostać oskarżonemu udowodnione, aby móc pociągnąć go do odpowiedzialności karnej. Sprawy o tego rodzaju przestępstwa wymagają wnikliwej analizy materiału dowodowego jak również charakteru i zakresu stosunku prawnego łączącego osobę zarządzającą cudzymi sprawami majątkowymi. I choć strach może budzić fakt, że wszystkie typy przestępstwa wyrządzenia szkody w obrocie gospodarczym zagrożone są karą pozbawienia wolności, to jednak należy pamiętać, że prawo karne przewiduje szereg instytucji, które pozwolą np. na zamianę kary pozbawienia wolności na karę grzywny czy ograniczenia wolności (art. 37a k.k.), warunkowe umorzenie postępowania  (art. 66 k.k.), ewentualnie na warunkowe zawieszenie wykonania kary (art. 69 k.k.), czy nawet odstąpienie od jej wymierzenia (art. 58 § 3 k.k.). Warto pamiętać, że zgodnie z art. 18 § 2 Kodeksu spółek handlowych nie może być członkiem zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, likwidatorem albo prokurentem osoba, która została skazana prawomocnym wyrokiem za przestępstwa określone w przepisach rozdziałów XXXIII-XXXVII Kodeksu karnego, a więc m.in. za przestępstwo z art. 296 k.k. Brak wpisu o karalności lub jak najszybsze zatarcie skazania jest więc kluczowe dla osób trudniących się pracą w spółkach.

Opracowano na podstawie:

R. Stefański (red.), Kodeks karny. Komentarz. Wyd. 25, Warszawa 2020 – komentarz do art. 296 k.k.

A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz. Wyd. 7, Warszawa 2021 – komentarz do art. 296 k.k.

‍

‍