Na postanowienie w przedmiocie zastosowania lub przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania, podobnie jak w przypadku innych środków zapobiegawczych, przysługuje zażalenie. Zażalenie przysługuje także na niekorzystne postanowienie w przedmiocie wniosku o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego. Procedura rozpoznania zażaleń dotyczących tymczasowego aresztowania przebiegać może różnie w zależności od tego, czego dokładnie dotyczy zaskarżane postanowienie. Jak skutecznie złożyć zażalenie na tymczasowe aresztowanie?
Truizmem jest stwierdzenie, że tymczasowe aresztowanie jest najsurowszym z przewidzianych prawem karnym środków zapobiegawczych. Wiąże się ono bowiem nie tylko z przymusową izolacją – osoby tymczasowo aresztowane, choć w świetle prawa niewinne (zgodnie z zasadą domniemania niewinności), muszą borykać się również z takimi problemami jak stygmatyzacja wśród społeczeństwa, brak możliwości zarobkowania czy czasem nawet pozostawienie rodziny bez środków bez utrzymania. Osoby prowadzące własną działalność w czasie trwania tymczasowego aresztowania często narażone są na duże straty finansowe z uwagi na brak możliwości sprawowania kontroli nad firmą. I choć oczywiście prawo przewiduje możliwość uzyskania odszkodowania za niesłuszne tymczasowe aresztowanie, to jednak proces uzyskania tego odszkodowania jest dość skomplikowany, a rekompensata nie zawsze odpowiada poniesionej szkodzie. Z uwagi właśnie na negatywne skutki tymczasowego aresztowania w interesie podejrzanego/oskarżonego (dalej: oskarżony) jest podjęcie działań zmierzających do jak najszybszego opuszczenia murów aresztu śledczego. W tym celu pierwszym krokiem oskarżonego winno być skorzystanie z przysługującego mu prawa do wniesienia zażalenia i to nie tylko na postanowienie o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania, ale również na postanowienie o przedłużeniu stosowania ,,tymczasu’’ czy na niekorzystne postanowienie w przedmiocie wniosku o uchylenie tymczasowego aresztowania lub jego zamianę na inny środek zapobiegawczy.
Zażalenie na postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania
Ogólną podstawą prawną do wniesienia zażalenia na postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania jest art. 252 § 1 k.p.k. Zgodnie z tym przepisem na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego przysługuje zażalenie na zasadach ogólnych, chyba że ustawa stanowi inaczej. Pod pojęciem postanowienia w przedmiocie środka zapobiegawczego kryją się postanowienia o zastosowaniu, przedłużeniu, odmowie zastosowania oraz przedłużeniu tymczasowego aresztowania, a także postanowienia o uchyleniu izolacyjnego środka zapobiegawczego.
Cóż oznaczają zatem ,,zasady ogólne’’, o których mowa w przytoczonym powyżej przepisie? Chodzi tu o zastosowanie przepisów rozdziału 50 k.p.k. (art. 459-467 k.p.k.), które regulują podstawowe kwestie związane z wnoszeniem zażaleń. W pierwszej kolejności wskazać należy, że zgodnie z ogólnymi przepisami zażalenie może wnieść przysługuje strona, a także osoba, której postanowienie bezpośrednio dotyczy, chyba że ustawa stanowi inaczej. Nie ulega wątpliwości, że osoba tymczasowo aresztowana jest osobą uprawnioną do wniesienia takiego zażalenia, gdyż posiada tzw. ,,gravamen’, czyli pewnego rodzaju interes w zaskarżeniu takiego orzeczenia.
Zażalenie na postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania wnosi się w terminie 7 dni od ogłoszenia postanowienia o tymczasowym aresztowaniu (jeżeli strona była obecna przy ogłoszeniu) albo 7 dni od dnia doręczenia tej decyzji. Warto przy tym zauważyć, że ten termin biegnie osobno dla podejrzanego i jego obrońcy – innymi słowy każdy może wnieść zażalenie w innych terminach.
Zażalenie wnosi się do sądu przełożonego nad sądem orzekającym w tym przedmiocie za pośrednictwem sądu, który wydał postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania (np. jeżeli decyzję podjął sąd rejonowy, to zażalenie wnosi się do sądu okręgowego, ale w ten sposób, że wysyła się je do sądu rejonowego, który zaskarżane postanowienie wydał – sąd rejonowy po dokonaniu kontroli formalnej wysyła zażalenie do ,,okręgu’’). Istnieją jednak przypadki, w których zażalenie będzie rozpoznawane przez ten sam sąd, który wydał zaskarżane postanowienie, ale w innym składzie sędziowskim, np. w sytuacji, gdy postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania zostało wydane na skutek zażalenia – w takim wypadku zażalenie na to postanowienie będzie rozpoznawał sąd odwoławczy w składzie równorzędnym.
Zażalenie w na postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania powinno zostać rozpoznanie niezwłocznie, jednakże nie później niż przed upływem 7 dni od przekazania sądowi zażalenia wraz z niezbędnymi aktami. Zgodnie zaś z art. 463 § 2 k.p.k.
zażalenie na postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania powinno być przekazane do rozpoznania w ciągu 48 godzin.
Zażalenie na postanowienie o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania
Procedura wniesienia i rozpoznania zażalenia na postanowienie o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania jest niemalże identyczna z procedurą wniesienia i rozpoznania zażalenia na postanowienie o zastosowaniu tego środka. Tutaj również obowiązuje termin 7 dni od dnia ogłoszenia postanowienia lub doręczenia decyzji oraz konieczność wniesienia zażalenia do sądu wyższej instancji nad sądem, który zdecydował się na przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania.
Pewnego rodzaju odrębnością staje się sytuacja, w której tymczasowe aresztowanie jest przedłużane o ponad wyznaczone ustawą limity, a więc w wypadku określonym w art. 263 § 4 k.p.k. Tymczasowe aresztowanie w postępowaniu przygotowawczym (tj. przed wniesieniem aktu oskarżenia) nie może 12 miesięcy. Ponadto łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczyć 2 lat. Sąd Apelacyjny może te terminy wydłużyć stosownym postanowieniem, na które oczywiście przysługuje zażalenie. W tym wypadku jednak owo zażalenie będzie rozpoznawane przez ten sam sąd tylko w składzie 3 sędziów.
Zażalenie na postanowienie w przedmiocie wniosku o uchylenie tymczasowego aresztowania lub zmianę na łagodniejszy środek
Bardzo ważnym uprawnieniem przysługującym osobie tymczasowo aresztowanej jest możliwość złożenia (w każdym czasie) wniosku o uchylenie tymczasowego aresztowania lub jego zmianę na inny środek zapobiegawczym. Jeżeli nasz wniosek zostanie rozpoznany negatywnie (np. wniosek nie został uwzględniony w ogóle, wnosiliśmy tylko uchylenie tymczasowego aresztowania i niestosowanie innych środków a prokurator lub sąd uchylił areszt ale ,,dołożył’’ jeszcze np. dozór) mamy prawo do zaskarżenia takiego postanowienia.
I w tym wypadku obowiązuje 7 dniowy termin na złożenie zażalenia. Jednak to, kto rozpozna owo zażalenie jest uzależnione od tego, kto rozpoznawał nasz wniosek o uchylenie aresztu lub jego zamianę. Jeżeli postępowanie jest na etapie przygotowawczym, to wniosek rozpoznaje prokurator – w takim wypadku nasze zażalenie rozpozna sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzone jest postępowanie. Jeżeli zaś jesteśmy na etapie postępowania przed sądem, to z uwagi na fakt, że nasz wniosek rozpoznawał sąd, nasze zażalenie również będzie rozpoznawał sąd, jednak nie tak jak zwykle sąd wyższej instancji, tylko ten sam w składzie trzech sędziów (art. 254 § 3 k.p.k.).
Z możliwością złożenia na postanowienie w przedmiocie wniosku o uchylenie tymczasowego aresztowania lub zmianę na łagodniejszy środek zapobiegawczy związany jest jednak pewien ,,haczyk’’. Otóż zgodnie z art. 254 § 2 k.p.k., na postanowienie w przedmiocie wniosku zażalenie przysługuje tylko wtedy, gdy wniosek został złożony po upływie co najmniej 3 miesięcy od dnia wydania postanowienia w przedmiocie środka zapobiegawczego. W praktyce oznacza to, że zażalenie można wnieść jedynie na postanowienie rozstrzygające w przedmiocie wniosku, który został wniesiony po co najmniej 3 miesiącach od dnia wydania postanowienia w przedmiocie środka zapobiegawczego – tj. 3 miesięcy od dnia wydania wobec oskarżonego postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawczego, jego przedłużeniu lub nieuwzględnieniu wniosku o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego.
Opracowano na podstawie:
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 534 z późn. zm.).
K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX/el. 2021, art. 252, 263.
K. Dudka [w:] M. Janicz, C. Kulesza, J. Matras, H. Paluszkiewicz, B. Skowron, K. Dudka, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. II, Warszawa 2020, art. 252, 263.
