Niesumienni dłużnicy to problem, który dotyka nie tylko przedsiębiorców, ale także osoby nieprowadzące działalności gospodarczej. Standardowa reakcja na brak płatności to wezwanie do zapłaty, a w dalszej kolejności pozew do sądu. Po uprawomocnieniu się korzystnego wyroku sprawa trafia do komornika, co często kończy się problemem braku majątku po stronie dłużnika. Bezskuteczna egzekucja prowadzi do umorzenia postępowania, a wierzyciel zostaje z samym tytułem wykonawczym. Jednak, jeśli okaże się, że dłużnik dążył do ukrycia majątku przed egzekucją, w grę wchodzi odpowiedzialność karna za ukrywanie majątku. Ucieczka z majątkiem jest bowiem przestępstwem, a osoby pokrzywdzone takim działaniem mogą rozważyć drogę prawnokarną, która może okazać się jedynym środkiem motywującym do spłaty.
Zgodnie z art. 300 Kodeksu karnego:
§ 1. Kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
- § 2. Kto, w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku zajęte lub zagrożone zajęciem, bądź usuwa znaki zajęcia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
- § 3. Jeżeli czyn określony w § 1 wyrządził szkodę wielu wierzycielom, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat8.
Przepis ten chroni zarówno majątkowe interesy wierzycieli, jak i powagę orzeczeń sądowych. Sprawcą może być zarówno dłużnik osobisty, jaki rzeczowy. Aby doszło do popełnienia czynu zabronionego, sprawca musi podjąć jedną z czynności określonych w przepisie. Nie zawiera on określenia „w szczególności”, co oznacza, że jest to katalog zamknięty.
Odpowiedzialność karna za ukrywanie majątku nie oznacza, że dłużnik nie może w ogóle rozporządzać swoim majątkiem. Może to robić, a ograniczenie ma miejsce dopiero wówczas, gdy jest zagrożony niewypłacalnością lub upadłością.
Nie każda czynność rozporządzająca majątkiem dłużnika w toku egzekucji lub w sytuacji zagrożenia egzekucją, prowadzi do poniesienia odpowiedzialności karnej z art. 300 § 2 KK. Uzasadniają ją takie tylko rozporządzenia składnikami majątku, które mają realny wpływ na udaremnienie lub ograniczenie zaspokojenia wierzyciela. Ustalenie, że udaremnianie lub uszczuplanie zaspokojenia wierzyciela nastąpiło in concreto w rezultacie rozporządzenia przez oskarżonego tym składnikiem majątku, który był zajęty lub zagrożony zajęciem, należy do istoty przestępstwa z art. 300 § 2 KK, a stwierdzenie tej okoliczności w opisie czynu jest warunkiem uznania, że sprawca wypełnił swym zachowaniem odnośne znamię ustawowe.
Pojęcie niewypłacalności należy rozumieć tak, jak na gruncie prawa upadłościowego. Zgodnie z art. 11 ust. 1 tejże ustawy, dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Groźba niewypłacalności musi być realna, co oznacza, że muszą istnieć obiektywne przesłanki do stwierdzenia, że dłużnik może utracić zdolność do realizacji swoich zobowiązań.
Warunkiem odpowiedzialności karnej dłużnika jest to, aby wierzyciel nie uzyskał zaspokojenia albo uzyskał je w mniejszym stopniu niż miałoby to miejsce, gdyby dłużnik majątku nie ukrył lub nie usunął. Odpowiedzialność karna za ukrywanie majątku nie jest automatyczna. Konieczne jest wykazanie między innymi wartości usuwanego składnika majątkowego, możliwości jego spieniężenia w postępowaniu egzekucyjnym oraz tego, jaka część pieniędzy trafiłaby do danego wierzyciela.
Ukrywanie majątku spółki
Odpowiedzialność karna za ukrywanie majątku grozi nie tylko osobie fizycznej działającej we własnym imieniu. Również osoby reprezentujące spółkę, np. prezes zarządu, mogą dopuścić się tego czynu. Usuwanie majątku spółki, aby utrudnić czy nawet uniemożliwić przeprowadzenie skutecznej egzekucji, nie należy niestety do rzadkości. Bardzo często spotkać się można w praktyce z otwieraniem nowej spółki i przenoszeniem na nią całego majątku poprzedniego przedsiębiorstwa. Takie działanie może stanowić przestępstwo pozornego bankructwa, opisanego w art. 301 k.k.
Ściganie omawianego przestępstwa nie następuje z urzędu, a konieczny jest wniosek pokrzywdzonego, z wyjątkiem sytuacji, gdy pokrzywdzonym jest Skarb Państwa. Odpowiedzialność karna za ukrywanie majątku może mieć także miejsce w przypadku należności podatkowych.
Wnioskując, ukrywanie majątku przed wierzycielami to poważne przestępstwo, które może skutkować surowymi karami. Osoby dotknięte takim działaniem powinny znać swoje prawa i możliwości prawne, aby skutecznie dochodzić swoich roszczeń.
Bardzo często ucieczka z majątku łączy się z fikcyjnymi działaniami sprawcy takimi jak podpisanie umowy darowizny z osobą bliską, fikcyjna sprzedaż majątku, czy inne działania.
Warto zauważyć, że zgodnie z Wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Warszawie, sygn. akt. I AKa 225/19 z dnia 16 marca 2020 r. nie jest wymagane, aby w czasie przestępnego działania istniało już orzeczenie, którego sprawca chce udaremnić. Przestępstwo z art. 300 par. 2 k.k. można zatem popełnić już wtedy, gdy egzekucja dopiero grozi.
Oczywiście każdą sprawę oraz przesłanki należy badać indywidualnie, ponieważ historycznie istnieje wiele historii działalności gospodarczych, które znajdowały się na etapie upadłości, a które odbiły się i stały się świetnie funkcjonującymi spółkami. Ciężko też wymagać, aby każdy kryzys w działalności gospodarczej powodował, iż Przedsiębiorca od razu będzie zamykał swoją działalność gospodarczą. Z doświadczenia możemy powiedzieć, że wielu przedsiębiorców do samego końca jest przekonanych, że uda im się wyjść z danego kryzysu.
Przepisy karne co do zasady mają bronić wierzycieli przed nieuczciwymi kontrahentami, a nie przed osobami, którym nie wyszedł konkretny „biznes”.
Składnikiem majątku dłużnika są wszystkie prawa majątkowe oraz rzeczy, które posiadają wartość majątkową czyli taką którą, da się wyrazić w pieniądzu. Trzeba pamiętać, iż udaremnienie zapłaty wierzycielowi powinno być oparte na zamiarze bezpośrednim tj. sprawca winien chcieć udaremnić wykonanie danego orzeczenia.
