W walce z praniem brudnych pieniędzy i finansowaniem terroryzmu prokuratura ima się różnych środków, w tym także i tych, które zgodnie z literą prawa powinny być wykorzystywane w innych celach. Jedno z najczęściej wykorzystywanych narzędzi to czasowa blokady środków zgromadzonych na rachunku bankowym. Słowo ,,czasowa’’ ma kluczowe znaczenie, bowiem po upływie wskazanego w przepisie czasu, prokurator powinien odblokować środki. Aby ominąć niewygodną konieczność odblokowania rachunku prokuratorzy radzą sobie często poprzez uznanie środków pieniężnych za dowód rzeczowy i w ten sposób dalej blokują dostęp do rachunku. Czy taka praktyka prokuratorska jest jednak zgodna z przepisami prawa?
Walka z praniem brudnych pieniędzy i finansowaniem terroryzmu trwa w najlepsze, a prokuratura i inne organy ścigania zyskują coraz potężniejszy oręż. Szczególnie lubianą przez prokuraturę bronią jest dokonywana na podstawie ustawy Prawo Bankowe czasowa blokada środków zgromadzonych na danych rachunku bankowym. Czym jest taka blokada, kiedy się ją stosuje i na jak długo?
Czasowa blokada rachunku bankowego – ustawa Prawo Bankowe
Rzecz należy zacząć od stwierdzenia, że na banku ciążą określone obowiązki w związku z przeciwdziałaniem przestępstwom finansowania terroryzmu oraz prania pieniędzy. W razie uzasadnionego podejrzenia, że działalność banku jest wykorzystywana do celów przestępczych, bank ma obowiązek powiadomić o tym właściwe organy. Co więcej, jeżeli bank ,,sam z siebie’’ nabierze podejrzenia, że zgromadzone na rachunku bankowym środki, w całości lub w części pochodzą lub mają związek z przestępstwem skarbowym lub przestępstwem innym niż przestępstwo prania brudnych pieniędzy (art. 299 k.k.) lub finansowania terroryzmu (art. 165a k.k.) jest uprawniony do dokonania blokady środków na tym rachunku – jest to pierwszy rodzaj blokady rachunku. Blokada może nastąpić wyłącznie do wysokości zgromadzonych na rachunku środków, co do których zachodzi takie podejrzenie. O takiej blokadzie bank niezwłocznie informuje prokuratora. Blokada dokonana przez bank może potrwać maksymalnie 72 h jednak prokurator może ją przedłużyć do 3 miesięcy.
Drugi rodzaj blokady to ta ,,nakładana’’ przez prokuratora działającego z własnej inicjatywy bądź na skutek zawiadomienia. Prokurator może dokonać czasowo blokady rachunku lub wstrzymać określoną transakcję, jeżeli ma uzasadnione podejrzenie, że doszło do popełnienia przestępstwa prania brudnych pieniędzy (art. 299 k.k.), finansowania terroryzmu (art. 165a k.k.) lub wykorzystywania działalności banku w celu ukrycia działań przestępczych lub dla celów mających związek z przestępstwem lub przestępstwem skarbowym. W celu dokonania takiej blokady prokurator wydaje postanowienie o wstrzymaniu określonej transakcji lub dokonaniu blokady środków na rachunku bankowym. W postanowieniu określa się zakres, sposób i termin wstrzymania transakcji lub blokady środków na rachunku, ale przede wszystkim i czas na jaki dokonywana jest blokada, przy czym maksymalny czas blokady rachunku bankowego określony postanowieniem nie może przekraczać 6 miesięcy.
Jednakże wskazać należy, iż zastosowana przez prokuratora blokada rachunku czy też wstrzymanie transakcji upada, jeżeli przed upływem 3 miesięcy od wydania postanowienia, o którym mowa powyżej lub otrzymania zawiadomienia od banku o dokonaniu przez bank blokady środków, nie zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym lub postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych.
Postanowienie o uznaniu za dowód rzeczowy
Tak jak wspomniano, blokada upada, jeżeli prokurator na czas nie wyda postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym lub postanowienia w przedmiocie dowodów rzeczowych. W tym miejscu prokurator ma problem – ponieważ najczęściej w sprawie prokurator nie ma jeszcze podejrzanego (nie postawił jeszcze nikomu zarzutów) więc nie może wydawać jeszcze postanowień o zabezpieczeniu majątkowym. Dlatego też idący na ,,łatwiznę’’ prokuratorzy chcący dalej blokować rachunki bankowe osób, którym jeszcze zarzutów nie postawiono, decydują się na wydanie postanowienia w przedmiocie dowodów rzeczowych i uznanie zgromadzonych na rachunku środków za dowód rzeczowy w sprawie. Mogłoby się wydawać, że w takiej sytuacji jest już ,,po sprawie’’ – prokurator dalej zajmuje środki i uznaje je za ,,materiał dowodowy’’ a przepisy mu na to pozwalają. Czy jednak aby na pewno? Otóż zgodnie z najnowszym stanowiskiem Sądu Najwyższego (Uchwała SN z 9.11.2021 r., I KZP 3/21) taka praktyka postępowania jest niewłaściwa.
Sąd Najwyższy w przedmiotowej uchwale stwierdza, że zgromadzone na rachunku bankowym środki nie są dowodem rzeczowym a więc nie mogą stanowić przedmiotu postanowienia w przedmiocie dowodów rzeczowych. SN nadto wskazuje, że represji w postaci blokady rachunku nie powinno się nadużywać w stosunku do osoby, której w świetle prawa nawet jeszcze nie postawiono zarzutów.
W uzasadnieniu SN szczegółowo określa jak należy rozumieć pojęcie ,,dowodu’’. Wyraz „dowód” utożsamiany jest zwykle ze środkiem dowodowym lub w nieco innym znaczeniu, ze źródłem dowodu. W wyrażeniu „dowód z zeznań świadka” chodzi nie tyle o samą informację (treść zeznań), co o osobę świadka zdarzenia będącego „źródłem” tych zeznań. Źródłem dowodowym może być nie tylko osoba, ale także każdy materialny przedmiot (nośnik informacji), jeżeli zawiera w sobie określoną wartość informacyjną będącą pozostałością (śladem) dowodzonego faktu. Zależnie od źródła dowodu, środek dowodowy umożliwia „percepcję dowodu” (uzyskanie informacji) albo poprzez udostępnienie sądowi treści pojęciowych (np. zawartych w zeznaniach świadka lub w protokole zeznań odczytanych na rozprawie), albo poprzez udostępnienie innych niepojęciowych treści informacji (np. utrwalonych w formie fotografii, filmu, szkicu sytuacyjnego itp.). Źródłem treści informacyjnej niemającej charakteru pojęciowego są przede wszystkim przedmioty (rzeczy) z utrwalonymi na nich śladami przestępstwa, tzw. dowody rzeczowe. SN wskazuje, że za dowody rzeczowe uznaje się rzeczy stanowiące źródło dowodowe, np. przedmiot znaleziony na miejscu przestępstwa, zwłoki ludzkie, fotografia. Dostarczają one środków dowodowych w postaci swoich cech (lub ich konfiguracji) poznawanych za pomocą zmysłów. Przyjmuje się też, że dane cyfrowe stanowią rodzaj dowodów rzeczowych. Z wykorzystaniem odpowiedniej liczby ustrukturyzowanych bitów (podstawowa jednostka rozpoznawana przez systemy informatyczne) zakodować można dowolne, zrozumiałe dla człowieka (lub maszyny) treści.
Zdaniem SN, sposobem przeprowadzenia dowodów rzeczowych są oględziny, a istota oględzin to obserwacja rzeczy przy pomocy wszystkich zmysłów oraz z zastosowaniem określonych środków technicznych. Oględziny rzeczy dotyczą fizycznych danego przedmiotu, a nie zawartości intelektualnej, jaką może on mieć. Powyższe pozwala na stwierdzenie, że przedmiot oględzin przede wszystkim musi być rzeczą rozumianą jako obiekt fizyczny posiadający określone właściwości, które stanowić będą uzyskany dzięki oględzinom środek dowodowy. ,,Środki na rachunku’’ nie stanowią fizycznych obiektów posiadających określone właściwości. Nie stanowią one źródła treści informacyjnej niemającej charakteru pojęciowego, co przecież charakteryzuje dowód rzeczowy. Uwzględniając charakterystykę danych cyfrowych, nie można również zaliczyć „środków na rachunku” do tej kategorii dowodu rzeczowego.
W swojej wypowiedzi SN zwraca także uwagę na okoliczność gwarancje procesowe przewidziane w Kodeksie postępowania karnego. Zdaniem SN, walka z przestępczością bez poszanowania gwarancji procesowych, może prowadzić do skierowania represji wobec niewinnego człowieka i tym samym stanowić zaprzeczenie skutecznego instrumentu jej przeciwdziałania, zaś przyzwolenie na de facto bezterminową blokadę środków na rachunku bankowym, przy „uznaniu” je za dowód rzeczowy, w żadnym wypadku nie będzie motywowało organów ścigania do podejmowania sprawnych i skutecznych działań. Powyższe ma to znaczenie, że owe blokady są kierowane najczęściej w stosunku do podmiotów, którym jeszcze zarzutów nie postawiono. Aby zarzuty postawić organy ścigania muszą zebrać materiał dowodowy, który dostatecznie uzasadnia podejrzenie popełnienia przestępstwa. Dopiero postawienie zarzutów powoduje, że wobec danej osoby mogą być stosowane określone środki zapobiegawcze, jak wskazane powyżej zabezpieczenie majątkowe. Są one pewnego rodzaju akceptowalną przez prawo ,,represją’’ związaną z faktem postawienia w stan podejrzenia, ew. późniejszego oskarżenia. Właśnie z uwagi na powyższe, nie może być tak, że blokada środków bankowych z uwagi na uznanie ich za dowód rzeczowy, w rzeczywistości stanowi represję w stosunku do osoby, której nie postawiono jeszcze żadnych zarzutów. Taka praktyka prokuratorska stanowi obejście przepisów prawa, w tym jednych z najważniejszych przepisów prawa karnego, jakimi są gwarancje procesowe przewidziane w Kodeksie postępowania karnego.
Na końcu można zadać tylko pytania, jaki wpływ na zachowanie prokuratorów będzie miała ww. uchwała. Czy w związku z tym, iż dzisiaj jedynym działaniem zgodnym z prawem jest zastosowanie zabezpieczenia majątkowego, to czy prokuratorzy zaczną masowo stawiać zarzuty po upływie terminu 6 miesięcy ? Czas pokaże.
Opracowano na podstawie:
Uchwała SN z 9.11.2021 r., I KZP 3/21, LEX nr 3253705.
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1896 z późn. zm.).
