Alienacja rodzicielska to przestępstwo, które bez wątpienia występuje w naszym społeczeństwie, a którego nie ma wprost wpisanego w kodeksie karnym. To istnieje to przestępstwo, czy też nie? Myślę, że najlepiej na to pytanie mogą odpowiedzieć matki oraz ojcowie, którzy od lat walczą o kontakt z dzieckiem, a którzy z uwagi na nierealizowanie, albo śmieszne realizowanie zobowiązań cywilnych nie mają kontaktu z dzieckiem. Czy brak kontaktu z ojcem czy matką jest krzywdą dla dziecka? Bez wątpienia od dawna słyszymy, iż wychowanie dziecka to rola dla dwóch osób, a dziecko, aby móc się rozwijać powinno mieć kontakt zarówno z matką, jak i ojcem. Niestety pomimo faktu, iż zajmuję się tylko i wyłącznie prawem karnym, to kwestie dziecka bezpośrednio dotknęły mnie, jak i moich klientów, albowiem wielu z nich spotyka się z tzw. alienacja dziecka. Jako adwokat specjalizujący się prawem karnym tzw. adwokat karnista bez wątpienia w praktyce spotykam się z przestępstwem alienacji rodzicielskiej.
Alienacja rodzicielska, mimo iż coraz częściej pojawia się w debacie publicznej, nadal nie jest wprost uznawana za przestępstwo w polskim Kodeksie karnym. Wiele państw Unii Europejskiej dostrzega destrukcyjny wpływ tego zjawiska na rozwój psychiczny dziecka, co skłania do szukania prawnych rozwiązań problemu. Polska jednak nie wprowadziła dotychczas regulacji, które pozwalałyby skutecznie walczyć z alienacją rodzicielską jako formą przemocy psychicznej. W artykule przedstawiamy istotę alienacji rodzicielskiej, jej skutki dla dziecka, aktualne przepisy oraz potencjalne zmiany w prawie, które mogłyby wpłynąć na sytuację.
Czym jest alienacja rodzicielska?
Alienacja rodzicielska to proces, w którym jedno z rodziców, zwykle po rozstaniu lub rozwodzie, manipuluje dzieckiem, aby to poczuło niechęć lub wręcz nienawiść wobec drugiego rodzica. Takie działania mogą przybrać formę świadomego oczerniania drugiego rodzica, sugerowania dziecku, że jest ono zaniedbywane, lub blokowania kontaktów z rodzicem w sposób pośredni i bezpośredni. Alienacja może przybrać formę subtelnych sugestii lub bezpośredniego zakazu spotkań, co w skrajnych przypadkach prowadzi do całkowitego zerwania więzi dziecka z drugim rodzicem.
Alienacja rodzicielska ma destrukcyjny wpływ na dziecko – rodzi w nim konflikt lojalnościowy, obciąża je emocjonalnie i często powoduje długotrwałe problemy emocjonalne i psychologiczne, takie jak niskie poczucie własnej wartości, zaburzenia tożsamości, trudności w nawiązywaniu relacji interpersonalnych oraz skłonność do uzależnień. W efekcie alienacja stanowi formę przemocy psychicznej, której skutki bywają trudne do naprawienia. Alienacja ma na celu wyobcowanie danej osoby ze środowiska.
Brak regulacji w polskim Kodeksie karnym
W polskim prawie nie istnieje przepis, który wprost penalizowałby alienację rodzicielską. Rodzice doświadczający takiej sytuacji często próbują zgłaszać ją jako formę znęcania psychicznego, powołując się na art. 207 k.k., lub – jeśli dochodzi do uniemożliwienia kontaktu – art. 211 k.k., dotyczący zatrzymania lub uprowadzenia dziecka. Organy ścigania jednak z reguły odmawiają wszczęcia postępowania, uzasadniając, że działania alienacyjne nie spełniają znamion przestępstwa, szczególnie gdy brakuje wyraźnych aktów przemocy fizycznej. W przypadku art. 211 k.k. dodatkowo orzecznictwo sądów wyrobiło pewne dodatkowe, oderwane tak naprawdę od rzeczywistości znamiona przestępstwa, które powodują, iż organy ścigania bardzo często umarzają przedmiotowe postępowania.
W sytuacji, gdy jeden z rodziców systematycznie działa na szkodę dziecka, odcinając je od drugiego rodzica, pozostaje więc niewielkie pole do działania w ramach prawa karnego. Z tego powodu alienacja rodzicielska staje się wyzwaniem nie tylko dla rodziców i dzieci, ale i dla całego wymiaru sprawiedliwości, który nie dysponuje wystarczającymi narzędziami prawnymi do efektywnego przeciwdziałania temu zjawisku. Na obecny w przypadku, gdy uważamy, że w naszym przypadku mamy do czynienia z alienacja dziecka, należałoby podjąć próbę i złożyć zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa z art. 207 k.k. albo z art. 2111 k.k. Należy pamiętać, że to organ ścigania jest obowiązany do oceny naszej sytuacji, a my nie musimy bezpośrednio wskazywać artykułu.
Czy alienację rodzicielską można traktować jako przemoc psychiczną?
W wielu krajach alienacja rodzicielska jest uznawana za formę przemocy psychicznej, ponieważ prowadzi do poważnych konsekwencji emocjonalnych i rozwojowych u dziecka. Również w Polsce niektórzy prawnicy i psychologowie uważają, że zjawisko to powinno być traktowane na równi z przemocą domową i objęte przepisami ochronnymi. Zgodnie z art. 207 k.k., znęcanie się psychiczne polega na uporczywym zadawaniu cierpienia fizycznego lub psychicznego osobie najbliższej, co mogłoby obejmować również alienację. Niemniej, interpretacja tego przepisu w kontekście alienacji pozostaje niejednoznaczna, a prokuratura i sądy zazwyczaj odmawiają kwalifikowania takich czynów jako przestępstwo.
Skutki alienacji rodzicielskiej dla dziecka
Dziecko, które staje się przedmiotem alienacji rodzicielskiej, jest poddawane długotrwałemu stresowi emocjonalnemu, który może prowadzić do poważnych zaburzeń. Badania wskazują, że dzieci będące ofiarami alienacji częściej mają problemy z własną tożsamością, są skłonne do wycofania emocjonalnego oraz mogą cierpieć na zaburzenia lękowe i depresyjne. Izolacja od jednego z rodziców zaburza naturalne relacje rodzinne i często pozostawia długotrwałe ślady psychiczne. W dorosłym życiu takie osoby mogą mieć trudności w budowaniu zdrowych relacji i większą skłonność do podejmowania ryzykownych zachowań.
Możliwości działania na gruncie przepisów cywilnych
Choć polski Kodeks karny nie przewiduje skutecznych narzędzi do walki z alienacją rodzicielską, pewne możliwości oferują przepisy cywilne. Rodzic, który doświadcza trudności w realizacji kontaktów z dzieckiem, może zwrócić się do sądu z wnioskiem o zagrożenie nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej za każdy niewykonany kontakt. Jeśli rodzic alienujący nadal utrudnia kontakty, sąd może nałożyć karę pieniężną. Chociaż początkowe kwoty są zwykle niskie, w przypadku dalszych naruszeń sądy bywają bardziej surowe.
Dodatkowo, rodzic pozbawiony kontaktów z dzieckiem może rozważyć wytoczenie sprawy o naruszenie dóbr osobistych. Sądy coraz częściej zasądzają rekompensaty pieniężne za szkody emocjonalne i zerwanie więzi rodzinnych, a kwoty te mogą być dotkliwe dla rodzica alienującego.
Propozycje zmian legislacyjnych – penalizacja alienacji rodzicielskiej
W odpowiedzi na rosnące problemy związane z alienacją rodzicielską pojawiły się w Polsce propozycje zmian w prawie karnym. Jeden z projektów zakłada dodanie nowego przepisu do Kodeksu karnego, który bezpośrednio penalizowałby utrudnianie kontaktów z dzieckiem. Wprowadzenie takich przepisów wymaga jednak szerokiej debaty, ponieważ zagadnienie alienacji jest skomplikowane i dotyczy delikatnych kwestii emocjonalnych. Kluczowe jest, aby ustawodawcy znaleźli równowagę między ochroną dziecka a zapobieganiem eskalacji konfliktów między rodzicami.
W proponowanych projektach przepisów dotyczących alienacji rodzicielskiej, takich jak art. 209a k.k., przewidziano karę grzywny lub ograniczenia wolności dla rodzica, który uporczywie uchyla się od realizacji kontaktów z dzieckiem. Alternatywny projekt obywatelski (art. 207a k.k.) jest bardziej restrykcyjny i przewiduje wyższe sankcje, gdy alienacja prowadzi do poważniejszych skutków, jak np. pogorszenie zdrowia psychicznego dziecka. Jednak pojawiają się obawy, że nowe przepisy mogą być nadużywane przez skonfliktowanych rodziców, co mogłoby jeszcze bardziej zaostrzyć sytuację.
Podsumowanie – potrzeba zmian w prawie?
Zjawisko alienacji rodzicielskiej nie tylko narusza prawa rodziców, ale przede wszystkim szkodzi dziecku, wpływając na jego psychikę i rozwój społeczny. Brak jasnych przepisów karnych pozostawia rodziców pozbawionych kontaktu z dzieckiem bez skutecznych narzędzi prawnych. Obecne regulacje, takie jak art. 207 czy 211 k.k., są niewystarczające, aby przeciwdziałać działaniom alienacyjnym, a przepisy cywilne, choć pomocne, nie zawsze działają wystarczająco szybko.
Penalizacja alienacji rodzicielskiej mogłaby być ważnym krokiem w kierunku ochrony praw dziecka do zdrowych relacji rodzinnych. Jednak nowe przepisy powinny być wdrażane ostrożnie, z uwzględnieniem delikatności relacji rodzinnych oraz ryzyka eskalacji konfliktu. Niezależnie od przyjętej ścieżki, konieczne jest zwiększenie świadomości społecznej na temat alienacji oraz wprowadzenie odpowiednich rozwiązań. Z perspektywy tysiąca rodziców przestępstwo alienacji rodzicielskiej powinno być ujęte w kodeksie karnym w art. 207a k.k. co wprost ułatwiło by walkę o dziecko, jak również wypełniło ewidentną lukę prawną.
Prawdopodobnie w Wiśle będzie musiało upłynąć jeszcze trochę wody, aby to przestępstwo zostało zauważone przez posłów, albo potrzebnym jest nagłośnienie tematy przez telewizję i wtedy może przedmiotowe rozwiązanie pojawi się w polskim ustawodawstwie.
Bez wątpienia zjawisko związane z izolowaniem dziecka przed drugim rodzicem wymaga reakcji organów ścigania, a napisanie odpowiedniego zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa przez wykwalifikowaną kancelarię zajmującą się prawem karnym może jedynie pomóc w uzyskaniu odpowiedniego rezultatu.
