Przepisy kodeksu postępowania karnego zawierają pokaźny katalog środków zmierzających do wymuszenia spełniania obowiązków procesowych lub zapewnienia prawidłowego toku procesu, czyli tzw. środków przymusu procesowego. Obok zatrzymania, czy licznych mieszczących się w tej kategorii środków zapobiegawczych (np. tymczasowe aresztowanie, dozór, poręczenie majątkowe) wyróżnić można zabezpieczenie majątkowe. Czym jest zabezpieczenie majątkowe, kiedy się je stosuje i jak się przed nim bronić?

Instytucja zabezpieczenia stosowana jest przede wszystkim w ramach procedury cywilnej. Zastosowanie zabezpieczenia, jak sama nazwa wskazuje, ma na celu głównie zabezpieczenie roszczeń strony powodowej. Podobny cel pełni w postępowaniu karnym, choć z pewnymi odrębnościami wynikającymi z charakteru procedury karnej. Zabezpieczenie majątkowe w postępowaniu karnym ma za zadanie zapewnienie pełnego wykonania wyroku skazującego w przedmiocie środków majątkowych i kar. W dużym uproszczeniu stwierdzić można, że właściwy organ (prokurator lub sąd) stosuje zabezpieczenie majątkowe po to by osoba, której postawiono zarzuty była w stanie uregulować należności (np. grzywnę, nawiązkę, obowiązek naprawienia szkody), które będą wynikać z ewentualnie zapadłego wobec niej wyroku skazującego, a więc by zapobiec ukrywaniu, czy wyprzedawaniu przez oskarżonego/podejrzanego swojego majątku. W tym właśnie celu organ stosuje środki charakterystyczne dla procedury cywilnej. Aby jednak można było zastosować omawiany środek przymusu koniecznie muszą zostać spełnione pewne przesłanki, co w praktyce nie zawsze jest takie oczywiste i pozwala na obronę swojego majątku przed tym środkiem.  

Kiedy można zastosować zabezpieczenie majątkowe?

Przesłanki zastosowania zabezpieczenia majątkowego zostały wskazane w art. 291 k.p.k. Jak wynika z tego przepisu, zabezpieczenia można dokonać w razie:

1. zarzucenia oskarżonemu (także podejrzanemu) popełnienia przestępstwa, za które lub w związku z którym można orzec:
   1. grzywnę (samoistną, orzekaną obok kary pozbawienia wolności, czy przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary pozbawienia wolności);
   2. świadczenie pieniężne,
   3. przepadek,
   4. środek kompensacyjny (naprawienie szkody, nawiązka)
   5. zwrot pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi korzyści majątkowej, jaką sprawca osiągnął z popełnionego przestępstwa, albo jej równowartości;
2. wystąpienia dużego prawdopodobieństwa popełnienia w/w przestępstwa;
3. jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że bez takiego zabezpieczenia wykonanie orzeczenia będzie niemożliwe albo znacznie utrudnione.

Przesłanka nr 1 oznacza, że postępowanie w sprawie musi toczyć się już przeciwko konkretnej osobie. Nie jest dopuszczalne stosowanie zabezpieczenia wobec tzw. osoby faktycznie podejrzanej, której formalnie nie przedstawiono jeszcze zarzutów jak również wobec innych uczestników postępowania. Co więcej, w związku z zarzuconym oskarżonemu przestępstwem winna istnieć możliwość wymierzenia w/w środków majątkowych.

Odnosząc się do przesłanki nr 2 wskazać należy, iż nie wynika ona wprost z przepisu i istnieje pewien spór, co do tego, czy konieczne jest duże prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa, czy wystarczy jedynie uzasadnione podejrzenie jego popełnienia. Autor akceptuje przyjętą przez orzecznictwo (np. postanowienie SA w Katowicach z 16.09.2015 r., II AKz 528/15; postanowienie SA w Katowicach z 9.02.2011 r., II AKz 61/11) i część przedstawicieli literatury tezę o konieczności wystąpienia dużego prawdopodobieństwa. W tym miejscu zaznaczenia wymaga, że o dużym prawdopodobieństwie popełnienia przestępstwa decyduje zebrany w sprawie materiał dowodowy, który musi zostać odpowiednio rozważony przez prokuratora lub sąd – organ ten musi dokonać pod tym kątem właściwej oceny dowodów. Wykluczone są ogólnikowe stwierdzenia i automatyzm.

Poza powyższymi sytuacjami istnieje również możliwość dokonania zabezpieczenia z urzędu wobec mienia oskarżonego w razie konieczności zapewnienia wykonania orzeczenia o kosztach sądowych. Tak jak poprzednio, musi zachodzić uzasadniona obawa, że bez takiego zabezpieczenia wykonanie orzeczenia w tym zakresie będzie niemożliwe albo znacznie utrudnione.

Na jakim mieniu dokonuje się zabezpieczenia?

Zabezpieczenia dokonuje się przede wszystkim na mieniu oskarżonego. Warto zauważyć, że nie chodzi tu wyłącznie o mienie stanowiące jego wyłączną własność. Jak podnosi się w orzecznictwie (post. SA w Krakowie z 28.6.2005 r., II AKz 234/05), istnieje możliwość dokonania zabezpieczenia mienia oskarżonego stanowiącego jego własność w części lub łącznie z innymi osobami. W tym zakresie uwagi wymaga również kwestia wspólności majątkowej miedzy małżonkami. Otóż co do zasady zabezpieczenie majątkowe może zostać dokonane na mieniu wchodzącym w skład wspólności majątkowej małżonków. Wyjątkiem jest jednak sytuacja, gdy małżonek oskarżonego występuje w sprawie w charakterze pokrzywdzonego.

Prawo przewiduje możliwość dokonania zabezpieczenia również:

1. na mieniu, o którym mowa w art. 45 § 2 k.k. (mienie, co do którego zachodzi domniemanie jego przestępnego pochodzenia);
2. w przypadku konieczności zabezpieczenia wykonania orzeczenia przepadku lub zwrotu korzyści majątkowej albo jej równowartości  – na mieniu osoby fizycznej, o której mowa w art. 44a k.k., lub osoby fizycznej, prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, o której mowa w art. 45 § 3 k.k,
3. na mieniu, które podlegałoby przepadkowi na podstawie art. 45a § 1 lub 2 k.k. oraz art. 33 § 3, art. 43 § 1 lub 2 lub art. 43a k.k.s.;
4. w przypadku konieczności zabezpieczenia wykonania orzeczenia zwrotu korzyści majątkowej albo jej równowartości lub orzeczenia przepadku świadczenia albo jego równowartości wobec podmiotu zobowiązanego określonego w art. 91a k.k.

Jak dowodzi powyższe, organy procesowe mają szerokie możliwości dokonywania zabezpieczenia ewentualnego orzeczenia w przedmiocie wykonania środków majątkowych, bowiem mogą tego dokonać na mieniu różnych podmiotów. Dysponują również szerokim wachlarzem środków wykonawczych w tym zakresie.

Jak dokonuje się zabezpieczenia majątkowego?

Tak jak wskazano na początku, organy procesowe stosując zabezpieczenie majątkowe posługują się przede wszystkim środkami o charakterze cywilnym, które zostały wskazane w Kodeksie postępowania cywilnego (część druga – postępowanie zabezpieczające). Dla przykładu, organ procesowy może postanowić o zajęciu ruchomości, czy wierzytelności należących oskarżonego, obciążyć hipoteką przymusową należące do niego nieruchomości, ustanowić zakaz zbywania spółdzielczego prawa do lokalu, czy ustanowić zarząd przymusowy nad przedsiębiorstwem. Należy przy tym zauważyć, że zgodnie z art. 750 k.p.c. zabezpieczenie nie może obejmować rzeczy, wierzytelności i praw, z których egzekucja jest wyłączona (np. przedmioty domowe niezbędne dla funkcjonowania domu, przedmioty niezbędne ze względu na niepełnosprawność oskarżonego lub członków jego rodziny).

Zmiana i upadek zabezpieczenia

Zasadą jest, że zabezpieczenie majątkowe trwa od chwili wydania postanowienia o jego zabezpieczenia do chwili jego upadku, albo do przekształcenia się w postępowanie egzekucyjne. Zgodnie z art. 294 § 4 k.p.k. zabezpieczenie upada, gdy nie zostaną prawomocnie orzeczone: grzywna, przepadek, nawiązka, świadczenie pieniężne lub nie zostanie nałożony obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, a powództwo o te roszczenia nie zostanie wytoczone przed upływem 3 miesięcy od daty uprawomocnienia się orzeczenia.

Zabezpieczenie majątkowe należy również niezwłocznie uchylić w całości lub w części, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których zostało ono zastosowane w określonym rozmiarze, lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie choćby w części. Zmiany zabezpieczenia (w jego zakresie, sposobie jego dokonania) należy więc dokonać w sytuacji, gdy np. ustaje obawa w postaci niemożności wykonania orzeczenia, czy w sytuacji gdy w prawomocnym wyroku orzeczono środki majątkowe w rozmiarze mniejszym niż wartość przedmiotu zabezpieczenia. Zmianę lub uchylenie zabezpieczenia uzasadniają także takie okoliczności jak wydanie nieprawomocnego wyroku uniewinniającego, niedoszacowanie lub przeszacowanie majątku oskarżonego, czy pojawienie się nowych okoliczności w sprawie, które mogą wskazywać na inną niż dotychczas przyjmowaną wysokość możliwych do orzeczenia środków majątkowych.

Warto pamiętać, że choć zabezpieczenie majątkowe co do zasady nakładane jest z urzędu i z urzędu winno być zmieniane lub uchylane stosowanie do okoliczności, powyższe nie wyklucza dokonywania zmian na wniosek stron postępowania. Jeżeli więc np. według oskarżonego zaszły okoliczności uzasadniające dokonanie zmian w stosowanym wobec niego środku przymusu procesowego zasadne byłoby złożenie właściwego wniosku w tym przedmiocie, w którym wskazać należy te nowe okoliczności.

Zażalenie na postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym

Jak wspomniano, postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym wydaje prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) lub sąd (na etapie postępowania sądowego). W postanowieniu o zastosowaniu zabezpieczenia majątkowego określa się kwotowo zakres i sposób zabezpieczenia, uwzględniając rozmiar możliwej do orzeczenia w okolicznościach danej sprawy grzywny, środków karnych, przepadku lub środków kompensacyjnych.

Wskazać należy, że z chwilą wydania postanowienie o zabezpieczeniu jest tytułem wykonawczym. Oznacza to, że jest ono natychmiastowo wykonalne!

Na postanowienie o zastosowaniu zabezpieczenia, podobnie jak na postanowienie:

• o odmowie zastosowania zabezpieczenia;
• odmawiające uchylenia czy też zmiany postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym;
• o zmianie bądź uchyleniu orzeczenia o zabezpieczeniu majątkowym;
• o zarządzeniu sprzedaży rzeczy ruchomych ulegających szybkiemu zniszczeniu;
• na postanowienie prokuratora o ustanowieniu przymusowego zarządu przedsiębiorstwa i wyznaczeniu zarządcy

– przysługuje zażalenie. Owo zażalenie należy złożyć w ciągu 7 dni od jego ogłoszenia, a jeżeli było ono doręczane, to w ciągu 7 dni od dnia jego doręczenia. Wnosi się je do organu, który je wydał, a który później przekazuje je ,,wyżej’’. Co do zasady, jeżeli postanowienie wydał prokurator, to zażalenie będzie rozpoznawał sąd właściwy do rozpoznania sprawy, a jeżeli wydał je sąd, to zażalenie rozpozna sąd wyższej instancji. Wyjątkiem od w/w zasady jest sytuacja, gdy postanowienie wydał prokurator, a postępowanie przygotowawcze prowadzone jest w okręgu innego sądu niż sąd miejscowo i rzeczowo właściwy. Wówczas zażalenie przysługuje do sądu rzeczowo właściwego do rozpoznania tej sprawy w pierwszej instancji, w którego okręgu prowadzone jest postępowanie przygotowawcze.

Po rozpoznaniu środka odwoławczego sąd orzeka o utrzymaniu w mocy, zmianie lub uchyleniu zaskarżonego postanowienia w całości lub w części. Sąd może więc zarówno uchylić zabezpieczenia, jak również zmienić jego sposób, zakres czy zwyczajnie utrzymać je w niezmienionym kształcie.

Niekorzystna decyzja sądu odwoławczego nie stoi na przeszkodzie złożenia ponownego wniosku np. o zmianę lub uchylenie zabezpieczenia majątkowego. Jednakże z uwagi na nowelizację k.p.k. z 2019 r. pamiętać należy, że na postanowienie w przedmiocie ponownego wniosku oskarżonemu zażalenie przysługiwać będzie dopiero wtedy, gdy wniosek został złożony po upływie co najmniej 3 miesięcy od dnia wydania postanowienia w przedmiocie zabezpieczenia majątkowego.

Opracowano na podstawie:

D. Drajewicz (red.) Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz. Art. 1-424, Warszawa 2020;

A. Sakowicz (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Wyd. 9, Warszawa 2020.

‍