Stosowanie środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania w ramach procedury karnej z pewnością stanowi ,,piętę Achillesa’’ polskiego wymiaru sprawiedliwości. Od wielu lat ten najsurowszy środek zapobiegawczy trawi problem automatyzmu w jego stosowaniu i dalszym przedłużaniu, wykorzystywania go w celach innych niż do których został on stworzony, jak brak należytego badania rzeczywistego występowania przesłanek ogólnych i szczególnych. Powyższe przekłada się na rosnące rok do roku liczby osób przebywających w aresztach. Kiedy stosuje się tymczasowe aresztowanie, w jakich sytuacjach należy od niego odstąpić i jak się od niego odwołać?
Tymczasowe aresztowanie jest jednym ze środków zapobiegawczych przewidzianych w ramach postępowania karnego. Jest to najsurowszy, przewidziany w polskim prawie karnym środek zapobiegawczy z tego względu, że wiąże się z często długotrwałą (sięgającą nawet w skrajnych przypadkach 2 lat i więcej) izolacją oskarżonego/podejrzanego (dalej: oskarżony), mimo tego, że w świetle prawa jest on osobą niewinną. Z uwagi na surowość tego środka i daleko idącą izolację osoby osadzonej w areszcie, tymczasowe aresztowanie winno być stosowanie jedynie wyjątkowo i na możliwie najkrótszy czas. Tymczasem jak dowodzi praktyka, wskazany środek zapobiegawczy bywa stosowany nadmiernie i na zbyt długo, często tylko dla ,,wygody’’ organu procesowego, który mając oskarżonego w swoich rękach nie musi spieszyć się z prowadzeniem sprawy. Jak dowodzą statystki, w 2020 r. było ponad 12 tys. aresztowań, w 2019 r. – ponad 11 tys. a w 2010 r. niewiele ponad 10 tys. Obecnie dominuje tendencja wzrostowa, co budzi niepokój. Nie sposób też nie wskazać, że zdarza się, iż tymczasowe aresztowanie jest stosowane, by podziałać ,,motywująco’’ na oskarżonego by ten przyznał się do winy. Przepisy kodeksu postępowania karnego (dalej: k.p.k.) wyznaczają jasne przesłanki stosowania tej instytucji i wprost wskazują na wyjątkowość w jej stosowaniu.
Kiedy stosuje się tymczasowe aresztowanie?
Aby możliwe było zastosowanie przez Sąd tymczasowego aresztowania muszą zostać spełnione przesłanki ogólne właściwe dla wszystkich środków zapobiegawczych oraz co najmniej jedna z przesłanek szczególnych. Co więcej, nie może zachodzić żadna z przyczyn ograniczających lub wyłączających możliwość jego zastosowania. Należy też pamiętać, że stosowanie środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania winno mieć charakter bardzo wyjątkowy. Wyrazem tego jest treść art. 257 § 1 k.p.k. Zgodnie z treścią tego przepisu, tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy. Wskazana zasada w praktyce oznacza, że organ procesowy musi zbadać, czy dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania konieczne jest zastosowanie tymczasowego aresztowania, czy też wystarczające będzie zastosowanie mniej dolegliwych środków, np. dozoru. Dopiero konstatacja, że inne niż tymczasowe aresztowanie środki nie będą wystarczające, pozwala na to, by myśleć o jego zastosowaniu.
Przesłanki ogólne
Zgodnie z ogólną regułą dot. środków zapobiegawczych (art. 249 § 1 k.p.k.), ich zastosowanie jest możliwe w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, zarówno przygotowawczego jak i sądowego. Jest to tzw. przesłanka ogólna i jej wystąpienie jest konieczne dla zastosowania każdego ze środków zapobiegawczych, nie tylko więc tymczasowego aresztowania, ale i także dozoru policji, czy poręczenia majątkowego. Wyjątkowo, dopuszczalne jest stosowanie środków zapobiegawczych także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa.
Prokurator powinien we wniosku wskazać, w jaki sposób tymczasowe aresztowanie przełoży się na zabezpieczenie toku postępowania i dlaczego akurat w przedmiotowej sprawa konieczność dokonania takiego zabezpieczenia zachodzi. Chodzi w tym wypadku o konkrety, nie zaś o ogólnikowe frazesy o istnieniu takiej potrzeby.
Aby jednak możliwe było zastosowanie jakiegokolwiek środka zapobiegawczego zebrany w sprawie materiał dowodowy musi wskazywać na duże prawdopodobieństwo popełnienia przez oskarżonego przestępstwa. Jak wskazuje w swoich orzecznictwie Sąd Apelacyjny w Warszawie, przy ustaleniu „dużego prawdopodobieństwa” popełnienia przestępstwa prowadzący postępowanie musi dysponować takimi dowodami, które stwarzają stan uprawdopodobnienia zbliżony do pewności (postanowienie z 1.06.2009 r., II AKa 98/09; postanowienie z 11.08.2009 r., II AKz 1006/09). Widać jak na dłoni, że materiał dowodowy zgromadzony przeciwko osobie mającej zostać poddanej aresztowaniu musi być ,,mocny’’ i rzetelnie zgromadzony.
Przesłanki szczególne
Katalog przesłanek szczególnych został określony w art. 258 k.p.k. Zgodnie z tym przepisem tymczasowe aresztowanie i pozostałe środki zapobiegawcze można stosować, ze względu na:
- uzasadnioną obawę ucieczki lub ukrycia się;
- uzasadnioną obawę nakłaniania do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo utrudniania postępowania karnego w inny bezprawny sposób – tzw. obawa ,,mataczenia’’;
- grożącą oskarżonemu surową karę – w sytuacji, gdy:
- oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat;
- oskarżonemu wymierzano nieprawomocnym wyrokiem przez sąd pierwszej instancji karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata;
- uzasadnioną obawę popełnienia przez podejrzanego (oskarżonego) przestępstwa.
W tym miejscu warto zwrócić uwagę na słowa ,,uzasadniona obawa’’, występujące niemalże w przypadku każdej z w/w przesłanek. Otóż w przypadku przesłanki szczególnej nr 1, uzasadnienie obawy ucieczki lub ukrycie się oznacza, że owa obawa wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, który faktycznie uzasadniał będzie ucieczkę lub ukrywanie się przez oskarżonego – obawa ta nie może być jedynie abstrakcyjna czy potencjalna. Podobnie jest w przypadku przesłanek z pkt 2 i 4 – materiał dowodowy, a nie jedynie zwykłe przeczucie prokuratora, musi wskazywać na to, że dojdzie do takich a nie innych działań ze strony oskarżonego. Tymczasem w praktyce organów procesowych wnioski o zastosowanie tymczasowego aresztowania często nie uzasadniają w żaden sposób realności wystąpienia wskazanych przesłanek, nie potwierdza ich wystąpienia zebrany w sprawie materiał dowodowy. Zamiast uzasadniać realność wystąpienia wskazanych przesłanek organy procesowe często opisują przeprowadzone w sprawie czynności. Jest to podejście oczywiście niewłaściwe, bowiem w żaden sposób nie uzasadnia potrzeby stosowania tego środka. Organ powinien indywidualnie w stosunku do każdego z podejrzanych/oskarżonych oznaczyć, na czym polega owa uzasadniona obawa i jakie konkretnie okoliczności przemawiają za jej istnieniem.
Kiedy nie można zastosować tymczasowego aresztowania?
Mimo spełnienia przesłanek ogólnych i choć jednej z przesłanek szczególnych zastosowanie tymczasowego aresztowania nie jest możliwe w przypadku ziszczenia się choćby jednej z sytuacji wskazanej w art. 259 k.p.k. Otóż zgodnie z tym przepisem,
jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie od tymczasowego aresztowania odstąpić należy, zwłaszcza gdy pozbawienie oskarżonego wolności:
- spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo;
Chodzi tu o takie sytuacje, w których przebywający w areszcie śledczym nie może podjąć leczenia, a brak tego leczenia może spowodować realnie poważne niebezpieczeństwo nie tylko dla życia, lecz także dla zdrowia podejrzanego (oskarżonego). Istnieją bowiem takie choroby, które można leczyć wyłącznie w warunkach wolnościowych, jako że areszty śledcze nie zawsze dysponują odpowiednim sprzętem.
- pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny.
Jak przyjmuje się w orzecznictwie, wyjątkowo ciężkie skutki dla rodziny to z reguły sytuacja zagrażająca egzystencji tych osób, a nie inne mniej doniosłe trudności emocjonalne czy bytowe (postanowienia SA w Katowicach: z 6.02.2008 r., II AKz 103/08, z 16.01.2008 r., II AKz 33/08; postanowienie SA w Krakowie z 19.10.2006 r., II AKz 393/06). Jeżeli więc podejrzany jest np. jedynym żywicielem rodziny, to istnieje szansa na to, że Sąd od tymczasowego aresztowania odstąpi.
Warto zauważyć, że użycie przez ustawodawcę zwrotu ,,zwłaszcza’’ wskazuje, że powyższe wyliczenie ma charakter przykładowy. W jednak praktyce owe przypadki stanowią zdecydowaną większość sytuacji, w których odstępuje się od stosowania tymczasowego aresztowania, choć nie jest wykluczone odstąpienie od tymczasowego aresztowania na innej podstawie.
Co więcej, tymczasowego aresztowania w ogóle nie stosuje się w sprawach o przestępstwa zagrożone karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku (§3), jak również w sytuacjach gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia (§2). Należy jednak zaznaczyć, że powyższe nie znajduje zastosowania do sytuacji, gdy oskarżony ukrywa się, uporczywie nie stawia się na wezwania lub w inny bezprawny utrudnia postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości. Ograniczenie przewidziane w art. 259 § 2 k.p.k. nie ma również zastosowania, gdy zachodzi wysokie prawdopodobieństwo orzeczenia środka zabezpieczającego polegającego na umieszczeniu sprawcy w zakładzie zamkniętym.
Postanowienie sądu – jak się odwołać?
Decyzje w przedmiocie tymczasowego aresztowania podejmuje postępowaniu przygotowawczym na wniosek prokuratora sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie, a w wypadkach niecierpiących zwłoki także inny sąd rejonowy. Po wniesieniu aktu oskarżenia tymczasowe aresztowanie stosuje sąd, przed którym sprawa się toczy. Postanowienie Sądu, podobnie jak wniosek prokuratora, musi być dobrze uzasadnione i wskazywać na okoliczności, które przeważyły o zasadności zastosowania omawianego środka. Niestety praktyka dowodzi, że uzasadnienia postanowień sądów są równie lakoniczne i nieprecyzyjne, co wnioski prokuratorów w tym przedmiocie. Zdarza się, że sądy przywołują w uzasadnieniu dowody, który prokurator nie wskazał we wniosku, co jest absolutnie niedopuszczalne.
Na szczęście od postanowienia sądu w przedmiocie tymczasowego aresztowania przysługuje zażalenie, które co do zasady wnosi się do sądu II instancji za pośrednictwem sądu, który wydał zaskarżane postanowienie, w terminie 7 dni od daty ogłoszenia postanowienia, a jeżeli postanowienie doręczono, to od daty jego doręczenia. Co więcej, zgodnie z art. 253 § 1 k.p.k. środek zapobiegawczy należy niezwłocznie uchylić lub zmienić, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których został on zastosowany, lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie albo zmianę. Dlatego też oskarżony ma prawo składać w każdym czasie wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego. W przedmiocie tego wniosku rozstrzyga, najpóźniej w ciągu 3 dni, prokurator, a po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu – sąd, przed którym sprawa się toczy. Na niezadawalające postanowienie w przedmiocie wniosku również przysługuje zażalenie, które można złożyć w terminie 7 dni, a rozpozna je ten sam sąd, jednakże w składzie trzech sędziów.
Podsumowanie
Jak dowodzi doświadczenie, instytucja tymczasowego aresztowania zmaga się z wieloma problemami, a do największego z nich zalicza się praktyka niewłaściwego stosowania istniejących już przepisów o tymczasowym aresztowaniu. Wszystkie wskazane powyżej błędy praktyczne (będące de facto zaledwie wierzchołkiem góry lodowej problemów z tą instytucją) odbijają się negatywnie przede wszystkim na centralnych postaciach procesu karnego jakimi są podejrzani/oskarżeni, którzy przecież w momencie podejmowania decyzji w przedmiocie tymczasowego aresztowania, zgodnie z zasadą domniemania niewinności, są osobami niewinnymi. Pośrednio przez to cierpią także rodziny i bliscy niesłusznie aresztowanych. Tymczasowe aresztowanie nie może stanowić przedwczesnej kary, czy środka do wymuszenia przyznana się do winy, lecz ma za zadanie zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania, o ile rzeczywiście taka potrzeba zachodzi. Dlatego też wykluczony jest automatyzm w podejmowaniu decyzji – każdy przypadek wymaga indywidualnego rozpoznania, w tym oceny, czy zastosowanie tego środka nie będzie stanowiło nieuzasadnionej dolegliwości dla oskarżonego i czy naprawdę jest konieczne. To sąd ostatecznie podejmuje decyzje i to do sądu należy to zadanie.
Opracowano na podstawie:
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 534 z późn. zm.)
