Z punktu widzenia każdego specjalisty, zajmującego się prawem karnym, potocznie też zwanym karnistą istotne jest, by wyjaśniać, dlaczego ściganie określonych czynów przestaje być możliwe po upływie pewnego terminu. Instytucja przedawnienia karalności ma bowiem zagwarantować, że nie będzie się prowadzić postępowania karnego w sytuacjach, gdy od popełnienia czynu zabronionego minęło już wiele lat, a jego okoliczności nie mogą zostać rzetelnie wyjaśnione.
Często klienci na spotkaniach pytają „kiedy będą mogli spać spokojnie” niestety okresy te w polskim prawie karnym są dojść długie.
Czym jest przedawnienie w prawie karnym?
Najprościej rzecz ujmując, przedawnienie karalności to ustanowiony przez prawodawcę okres, w którym organy ścigania mogą dążyć do ukarania sprawcy czynu zabronionego (przestępstwa, wykroczenia, przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego). Po upływie tego czasu dalsze dochodzenie lub proces sądowy nie są już dozwolone.
Ma to zapobiegać sytuacjom, w których osoba podejrzana o naruszenie prawa wiele lat temu nie będzie w stanie obronić się skutecznie z uwagi na zatarcie dowodów czy brak świadków.
Dlaczego ustawodawca wprowadził przedawnienie?
Istnieje kilka powodów, dla których polskie prawo karne przewiduje takie rozwiązanie:
1. Upływ czasu i sens ścigania
Gdy między popełnieniem czynu a ewentualnym postępowaniem karnym mija kilkanaście czy kilkadziesiąt lat, sens ukarania sprawcy staje pod znakiem zapytania – zwłaszcza jeśli od tamtej pory prowadzi on uczciwe życie.
2. Ograniczone możliwości obrony
Po wielu latach zdobycie dowodów uniewinniających może okazać się trudne. Świadkowie często nie pamiętają szczegółów zdarzeń albo nie żyją, co prowadzi do ryzyka niesprawiedliwego rozstrzygnięcia.
3. Zasada proporcjonalności
Ustawodawca przyjął założenie, że jeżeli minął określony czas, a postępowanie nie zostało wszczęte albo nie zakończyło się w odpowiednim terminie, to utraciło ono swój zasadniczy cel – szybkie i sprawiedliwe rozliczenie z przeszłością.
Okresy przedawnienia w zależności od wagi czynu
Im poważniejszy charakter ma dane przestępstwo, tym dłuższy czas, w którym możliwe jest jego ściganie:
• Zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości i przestępstwa wojenne
Pewne kategorie przestępstw nie ulegają przedawnieniu nigdy. Ich waga moralna i społeczna sprawia, że kancelaria prawa karnego może się nimi zajmować nawet wiele lat po ich popełnieniu.
• Zbrodnia zabójstwa
Przedawnienie karalności wynosi 40 lat. Jeśli jednak przed jego upływem zostanie wszczęte postępowanie przygotowawcze (np. śledztwo), okres ten wydłuża się dodatkowo o kolejne 10 lat.
• Inne zbrodnie
W przypadku przestępstw zagrożonych karą od 3 lat pozbawienia wolności wzwyż, przedawnienie następuje po 20 latach, z możliwością przedłużenia o kolejne 10 lat, jeśli wszczęto postępowanie.
• Występki
Tutaj długość przedawnienia wynosi od 5 do 15 lat – zależnie od przewidzianego wymiaru kary pozbawienia wolności.
• Przestępstwa z oskarżenia prywatnego
Takie czyny (np. zniesławienie, znieważenie) mają co do zasady znacznie krótsze okresy przedawnienia, zwykle rok od momentu, w którym pokrzywdzony dowiedział się o sprawcy, lecz nie dłużej niż 3 lata od samego czynu. Rozpoczęcie postępowania potrafi wydłużyć ten termin o dodatkowe 5 lat.
________________________________________
Przedawnienie karalności w prawie karnoskarbowym
W sprawach skarbowych terminy przedawnienia również zależą od wagi czynu:
• Przestępstwa skarbowe
Tu maksymalny czas na ściganie wynosi 10 lat, a dla mniej poważnych naruszeń – 5 lat. Jeśli dojdzie do wszczęcia postępowania, okres ulega wydłużeniu nawet do 10 dodatkowych lat w najpoważniejszych przypadkach.
• Związek z przedawnieniem zobowiązania podatkowego
Gdy przestępstwo skarbowe dotyczyło nieopłaconej należności publicznoprawnej (np. podatku), przedawnienie karalności może być powiązane z przedawnieniem samego zobowiązania. Na ogół wynosi ono 5 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym mija termin zapłaty.
________________________________________
Wykroczenia – krótsze terminy
W przypadku wykroczeń (także tych o charakterze skarbowym) podstawowy okres przedawnienia zwykle wynosi 1 rok. Gdy w tym czasie zostanie wdrożone postępowanie, termin automatycznie się wydłuża (m.in. o 2 lata). To sprawia, że karnista musi dokładnie monitorować kluczowe daty w sprawie.
________________________________________
Sytuacje nadzwyczajne i zmiany przepisów
Zdarzają się również szczególne okoliczności, w których bieg przedawnienia tymczasowo się wstrzymuje. Przykładem jest ogłoszony w kraju stan epidemii lub zagrożenia epidemicznego – wówczas przez cały okres trwania tych stanów i 6 miesięcy po ich zakończeniu przedawnienie nie postępuje. Dodatkowo, przepisy o przedawnieniu mogą być nowelizowane – Trybunał Konstytucyjny wskazał, że przedłużanie terminu ścigania jest dopuszczalne, ponieważ oczekiwanie sprawcy na “przedawnienie” nie stanowi wartości nadrzędnej.
________________________________________
Upływ terminu przedawnienia a umorzenie postępowania
Jeśli czas przeznaczony na dochodzenie i ukaranie sprawcy dobiegnie końca, stanowi to tzw. negatywną przesłankę procesową – dalsze prowadzenie postępowania nie jest możliwe, a sąd musi je umorzyć. Jednakże w sytuacji, gdy kancelaria prawa karnego lub organy ścigania zdążyły zgromadzić dowody jednoznacznie wskazujące na niewinność oskarżonego, sąd ma prawo wydać wyrok uniewinniający zamiast umorzenia postępowania. Chodzi tu o przypadki, gdy wszystko jest już w pełni wyjaśnione i nie ma potrzeby prowadzenia dodatkowych czynności dowodowych.
