Dnia 12 stycznia 2022 r. w życie weszły nowe przepisy dotyczące zasad wstrzymywania transakcji i przeprowadzania blokad środków zgromadzonych na rachunkach bankowych na podstawie ustawy Prawo Bankowe i ustawy o AML. Nowe przepisy to przede wszystkim większe uprawnienia prokuratorów, którzy mogą na dłużej blokować środki na rachunku bankowym i wstrzymywać transakcje, jak również stojące w sprzeczności z najnowszym orzecznictwem Sądu Najwyższego zmiany w rozumieniu tego, co może być dowodem rzeczowym.  Jak poważne są najnowsze zmiany?

Przepisy, które weszły w życie w dniu 12 stycznia 2022 r. to nie tylko wprowadzenie działalności nowej instytucji jaką jest Centralne Biuro Zwalczania Cyberprzestępczości zapowiadające wzmożoną walkę z szeroko rozumianą cyberprzestępczością – to także swego rodzaju ,,kontratak’’ ustawodawcy wyprowadzony w związku z najnowszym orzecznictwem Sądu Najwyższego w przedmiocie braku możliwości uznania środków zgromadzonych na rachunku bankowym za dowód rzeczowy. Stanowisko SN wyrażone w uchwałach z 13 października 2021 r. (I KZP 1/21) i z 9 listopada 2021 r. (I KZP 3/21) było jasne – środki zgromadzone na rachunku bankowym nie mogą być uznawane za rzeczy, a więc prokurator nie ma możliwości wydawania postanowienia w przedmiocie dowodów rzeczowych i tym samym nie może w nieskończoność blokować środków. Zmiana przepisów umożliwia wydaje się być nie do końca konstytucyjnym obejściem orzecznictwa SN i rozszerzeniem uprawnień prokuratorów w tym zakresie.  

Środki na rachunku jako rzeczy lub przedmioty

Pierwszą z istotnych zmian w przepisach jest wprowadzenie do Kodeksu postępowania karnego (k.p.k.) nowego przepisu – art. 236b. Zgodnie z jego treścią,rzeczą lub przedmiotem w rozumieniu przepisów niniejszego rozdziału są również środki na rachunku (§  1).Postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych może dotyczyć środków na rachunku, jeżeli zostały zatrzymane jako dowód w sprawie (§ 2). Przedmiotowa zmiana pozwala więc na traktowanie środków zgromadzonych na rachunku jako rzeczy, co umożliwia im uznanie tychże środków za dowód rzeczowy i wydanie postanowienia w tym zakresie. Ma to takie znaczenie, że zgodnie z przepisami zarówno ustawy Prawo Bankowe (art. 106a ust. 8) jak i ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, czyli tzw. ustawy o AML (art. 86 ust. 13), wstrzymanie transakcji lub blokada rachunku upada, jeżeli przed upływem czasu ich stosowania nie zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym lub postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych.

Dlaczego ma to takie znaczenie? Otóż do tej pory, aby prokurator nie musiał odblokowywać środków zazwyczaj wydawał postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych, co było znaczenie łatwiejsze niż wydanie postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym. Było tak dlatego, że aby wydać postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym, najpierw trzeba było postawić komuś zarzuty, a żeby postawić komuś zarzuty trzeba mieć jakieś podstawy i zebrany materiał dowodowy. W ,,raczkujących’’ sprawach (a takich na tym etapie jest najwięcej) łatwiej było więc wydać postanowienie o uznaniu środków z rachunku za dowód rzeczowy. Takiej praktyce jednak sprzeciwił się Sąd Najwyższy uznając, że nie można traktować środków zgromadzonych na rachunku bankowym za dowód rzeczowy.

Szerzej na ten temat (w tym również dlaczego środki na rachunku bankowym nie mogą być uznawane za rzeczy): Blokada rachunku bankowego, a postanowienie o uznaniu środków pieniężnych za dowód rzeczowy

Opisywana zmiana, stanowiąca istne obejście orzecznictwa Sądu Najwyższego, legalizuje uznaną dotychczas przez Sąd Najwyższy za nielegalną praktykę prokuratorów, którzy na zasadzie uznawania środków zgromadzonych na rachunku za dowód rzeczowy, w dalszym ciągu, już po upływie ustawowych terminów, przedłużali czas trwania blokady i możliwości korzystania z rachunku. A to wszystko wobec podmiotów, którym nawet nie postawiono jeszcze żadnych zarzutów! Właśnie taką praktykę chciał ,,ukrócić’’ Sąd Najwyższy, jednak ustawodawca wykonał legislacyjny unik, by zgodnie ze swoim pierwotnym zamysłem legalizować dotychczasową praktykę prokuratorską.

Dłuższy czas trwania blokad rachunków

Tak jak wspominano, nowe przepisy to także dłuższy czas, na jaki prokurator może wstrzymywać transakcje lub blokować środki zgromadzone na rachunku bankowym. Zmiany w tym zakresie dotyczą zarówno blokad dokonywanych na podstawie ustawy Prawo Bankowe jak również na podstawie ustawy o AML.

Dotychczas, zgodnie z przepisami ustawy Prawo bankowe, prokurator mógł postanowieniem dokonać czasowej blokady rachunku lub wstrzymania transakcji na czas niemogący przekraczać 6 miesięcy, z tym że tak dokonana blokada upadała, jeżeli przed upływem 3 miesięcy od wydania postanowienia, o którym mowa powyżej lub otrzymania zawiadomienia od banku o dokonaniu przez bank blokady środków, nie zostało wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym lub postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych. Zgodnie z nowymi przepisami, Prokurator uzyskał uprawnienie do przedłużenia czasu pierwotnie stosowanej blokady na dalszy czas oznaczony, nie dłuższy niż 6 miesięcy.
W praktyce oznacza to, że Prokurator samodzielnie może blokować środki na rachunku lub wstrzymywać transakcje przez okres aż 12 miesięcy – blokada upadnie zaś, jeżeli przed upływem czasu jej stosowania nie zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym lub postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych.

Rzecz ma się podobnie w przypadku ustawy o AML. Do tej pory prokurator mógł dokonać blokady lub wstrzymania transakcji na czas oznaczony, nie dłuższy niż 6 miesięcy, z tym że tak dokonana blokada upadała, jeżeli przed upływem 6 miesięcy od dnia otrzymania zawiadomienia prokurator nie wydał postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym lub postanowienia w przedmiocie dowodów rzeczowych. Zgodnie zaś z nowymi przepisami, Prokurator ma prawo do przedłużenia blokady lub wstrzymania transakcji na dalszy okres maksymalnie 6 miesięcy. Podobnie jak w przypadku ustawy Prawo Bankowe, prokurator na podstawie ustawy o AML może samodzielnie blokować środki na rachunku przez okres aż 12 miesięcy – blokada upadnie zaś dopiero, jeżeli przed upływem czasu jej stosowania nie zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym lub postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych.

Opracowano na podstawie:

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 2439 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1132 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 17 grudnia 2021 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z powołaniem Centralnego Biura Zwalczania Cyberprzestępczości (Dz. U. poz. 2447).

‍