Jak dowodzą statystyki, z roku na rok zwiększają się liczby osób tymczasowo aresztowanych. Środek zapobiegawczy, który ze swej istoty powinien być stosowany  wyjątkowo i tylko w ściśle określonych przypadkach, staje się obecnie jednym z podstawowych instrumentów stosowanych przez organy ścigania i Sądy w celu zabezpieczenia szeroko pojmowanego ,,prawidłowego toku postępowania’’ . Osoby tymczasowo aresztowane niestety często nie znają swoich praw i nie wiedzą, że mogą starać się o wcześniejsze opuszczenie aresztu. W tym celu mają prawo złożyć wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego. Jak złożyć i uzasadnić taki wniosek? Czy można się odwołać od niekorzystnego rozstrzygnięcia?

Istotą stosowania środków zapobiegawczych jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także zapobiegnięcie popełnieniu przez oskarżonego/podejrzanego (dalej: oskarżony) nowego, ciężkiego przestępstwa. Większość środków zapobiegawczych prokurator stosuje samodzielnie, lecz w przypadku tymczasowego aresztowania konieczne jest zezwolenie Sądu. I choć początkowo tymczasowe aresztowanie może zostać zastosowane maksymalnie na 3 miesiące, to jednak następne przedłużenia stosowania tego środka o kolejne okresy w praktyce zdarzają się bardzo często i takie przedłużanie zwykle łatwo Sądom przychodzi. Skutkiem tego jest często wielomiesięczny pobyt oskarżonego w areszcie ze wszystkimi związanymi z tym pobytem dolegliwościami (np. w zakresie ścisłego ograniczenia kontaktu z bliskimi) i konsekwencjami (jak np. wygaśniecie umowy o pracę z upływem 3 miesięcy nieobecności spowodowanej tymczasowym aresztowaniem). Właśnie z uwagi na powyższe, warto starać się o uchylenie tymczasowego aresztowania lub jego zamianę na inne środki zapobiegawcze, jako że w wielu przypadkach aresztowanie jest zwyczajnie zbyt surowym środkiem i dla spełnienia funkcji, jaką pełnić mają środki zapobiegawcze, często wystarczające są środki wolnościowe, które w zastosowaniu są zdecydowanie mniej dolegliwe.

Wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego

Zgodnie z art. 253 § 1 k.p.k. środek zapobiegawczy należy niezwłocznie uchylić lub zmienić, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których został on zastosowany, lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie albo zmianę. I choć obowiązek czuwania nad tym, czy dalej istnieją przyczyny uzasadniające uchylenie lub zmianę spoczywa na organach ścigania i Sądach, to jednak instytucjom państwowym „czasem trzeba pomóc” w realizacji tego obowiązku. Sposobem na zwrócenie uwagi organom ścigania na fakt, że nie ma już podstaw do tymczasowego aresztowania jest właśnie wniosek oskarżonego o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego

Podstawą prawną wniosku o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego jest art. 254 § 1 k.p.k. Zgodnie z powołanym przepisem, oskarżony może składać w każdym czasie wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego. Jeżeli chodzi o uchylenie tymczasowego aresztowania to sprawa jest prosta – chodzi zwyczajnie o dalsze niestosowanie tego środka. Na takie rozwiązanie organy procesowe rzadko kiedy przystają, chyba że sytuacja nie pozostawia żadnych wątpliwości, co do zasadności jego dalszego stosowania. W związku z powyższym, częstą praktyką jest wnioskowanie o uchylenie tymczasowego aresztowania, alternatywnie o zmianę tego środka na wolnościowe środki zapobiegawcze. Do wolnościowych środków zapobiegawczych zaliczamy m.in.:

• dozór policji,
• poręczenie majątkowe,
• poręczenie społeczne
• poręczenie indywidualne,
• nakaz opuszczenia przez oskarżonego lokalu mieszkalnego;
• zakaz opuszczania kraju;
• zawieszenie w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu albo nakazanie powstrzymania się od określonej działalności lub od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów, lub zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne na czas trwania postępowania.

Jak widać organy ścigania dysponują dość szerokim wachlarzem środków pozwalających na zapewnienie sprawności postępowania karnego. We wniosku o zmianę środka zapobiegawczego na łagodniejszy powinno się wskazać organowi, który ze środków zapobiegawczych naszym zdaniem będzie wystarczający dla zapewnienia prawidłowego toku postępowania. Nie ma żadnych przeszkód, by wskazane środki ze sobą łączyć. Tam gdzie to możliwe warto wskazać również wymiar/rozmiar takiego środka – dla przykładu: wnosimy o zmianę środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania na środek zapobiegawczy w postaci dozoru policji z obowiązkiem stawiania się we wskazanej jednostce Policji raz w miesiącu lub/i na poręczenie majątkowego w kwocie 5.000,00 zł.

Jak uzasadnić wniosek?

Uzasadnienie wniosku powinno przede wszystkim wskazywać, że nie istnieją już dalsze przesłanki do stosowania tymczasowego aresztowania lub że do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania (względnie do zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa) wystarczą inne środki zapobiegawcze. Wiele zależy od tego, co było podstawą zastosowania tymczasowego aresztowania. Przykładowo jeśli była to obawa matactwa, to winniśmy wykazać, że w rzeczywistości obawa ta nie jest zasadna, np. z uwagi na fakt, że w sprawie przesłuchano już wszystkich świadków. Uzasadnienie winno odpowiadać więc podstawom zastosowania tymczasowego aresztowania w konkretnej sprawie.

Procedura rozpoznania wniosku i kwestia zaskarżenia

To, jaki podmiot rozpozna wniosek, uzależnione jest od tego, na jakim etapie jest toczące się postępowanie karne. Jeżeli jest to postępowanie przygotowawcze, to w przedmiocie wniosku rozstrzyga, najpóźniej w ciągu 3 dni, prokurator, który prowadzi lub nadzoruje postępowanie przygotowawcze a po wniesieniu aktu oskarżenia – sąd, przed którym sprawa się toczy. Sąd lub prokurator może uwzględnić wniosek i postanowić zgodnie z wnioskiem, może zgodzić się na zamianę na inny środek zapobiegawczy, lecz na innych warunkach niż proponowane przez oskarżonego (np. może zamienić na środek inny niż proponowany przez oskarżonego), ale może także wniosku takiego w ogóle nie uwzględnić. W postępowaniu przygotowawczym, a więc jeszcze przed wniesieniem do Sądu aktu oskarżenia, ,,moc’’ by uchylić lub zmienić na łagodniejszy środek zapobiegawczy (w tym także i zastosowane przez Sąd tymczasowe aresztowanie) ma prokurator. Dla przykładu, prokurator może postanowić o uchyleniu aresztu zastosowanego przez Sąd i jego zamianie np. na dozór, poręczenie majątkowe albo na oba te środki łącznie.

Na postanowienie w przedmiocie wniosku oskarżonego przysługuje zażalenie jednak z uwagi na konieczność posiadania interesu w zaskarżeniu (tzw. gravamen) zażalenie przysługuje oskarżonemu wyłącznie na postanowienie o nieuwzględnieniu wniosku o uchylenie lub o zmianę środka zapobiegawczego, a także gdy w następstwie rozpoznania wniosku o uchylenie prokurator lub sąd zmienił środek zapobiegawczy, choćby na łagodniejszy.

Jeśli chodzi o podmiot, który rozpoznać ma zażalenie, to w sytuacji gdy wniosek o zmianę lub uchylenie środka zapobiegawczego rozpoznawany był przez sąd, zażalenie będzie przysługiwać do tego samego sądu, który procedował w przedmiocie wniosku. Sąd ten zażalenie rozpozna zażalenie w składzie trzech sędziów. Jeżeli zaś o losach wniosku decydował prokurator (w stadium postępowania przygotowawczego), to zażalenie na postanowienie prokuratora rozpoznaje sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzone jest postępowanie. Należy przy tym pamiętać, że zażalenie składa się za pośrednictwem organu, który wydał zaskarżone postanowienie (np. jeśli postanowienie o nieuwzględnieniu wniosku wydał prokurator, to nasze zażalenie wysyłamy do prokuratora, który następnie przekazuje je do Sądu).

Tak jak wskazano, oskarżony ma prawo do złożenia wniosku w każdym czasie – nie istnieją żadne ograniczenia, co do ilości składnych wniosków. Nowy wniosek nie musi opierać się nawet na nowych okolicznościach w sprawie. Jednakże z tą pozorną swobodą związane są pewne ograniczenia dotyczące możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie w przedmiocie takiego wniosku. Otóż zgodnie z art. 254 § 2 k.p.k., na postanowienie w przedmiocie wniosku oskarżonemu zażalenie przysługuje tylko wtedy, gdy wniosek został złożony po upływie co najmniej 3 miesięcy od dnia wydania postanowienia w przedmiocie środka zapobiegawczego. W praktyce oznacza to, że zażalenie można wnieść jedynie na postanowienie rozstrzygające w przedmiocie wniosku, który został wniesiony po co najmniej 3 miesiącach od dnia wydania postanowienia w przedmiocie środka zapobiegawczego – tj. 3 miesięcy od dnia wydania wobec oskarżonego postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawczego, jego przedłużeniu lub nieuwzględnieniu wniosku o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego. Należy pamiętać przy tym, że termin  3 miesięcy powinien być liczony od jego wydania, a nie od uprawomocnienia się, o czym Sądy czasem zapominają, co niesie ze sobą później skutek w postaci niezasadnej odmowy przyjęcia zażalenia.

Podsumowanie

Choć osadzeni są zwykle pouczani o swoich prawach, w rzeczywistości ich nie znają. Warto pamiętać o jednym z podstawowych praw osoby osadzonej, tj. możliwości ubiegania się o uchylenie tymczasowego aresztowania lub o zmianę aresztu na inny środek zapobiegawczy i uniknąć przedłużającej się izolacji.Organy ścigania nie zawsze ,,same z siebie’’ dostrzegają zdezaktualizowanie się przesłanek do dalszego stosowania tymczasowego aresztowania, więc warto czasem im pomóc poprzez wskazanie, że nie ma już dalszej potrzeby stosowania tego środka.

Opracowano na podstawie:

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 534 z późn. zm.).

K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX/el. 2021, art. 254.

‍