Co to jest AML?
Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości(UNODC) szacuje, że co roku prane są pieniądze równowartości odpowiadającej od 2 do 5% światowego PKB– do 1,87 biliona EURO (Bilion - 1 000 000 000 000).
Co to jest AML? Innymi słowy czyn jest zagadnienie przeciwdziałania praniu pieniędzy, znane po akronimem AML (od angielskiego anti money laundring)? Jest ono oczywiście nierozerwalnie związane z przestępstwem prania pieniędzy. AML jest bowiem całościowym systemem, zespołem rozwiązań proceduralnych, organizacyjnych i instytucjonalnych które służyć mają właśnie przeciwdziałaniu prania pieniędzy.
Samo przestępstwo prania pieniędzy wprowadzono do polskiego Kodeksu karnego, dopiero w dniu 1 września 1998 r., jednak zwalczanie tego zjawiska oraz podejmowanie działań w zakresie zapobiegania mu następowało już wcześniej na podstawie innych przepisów.
Z uzasadnienia projektu Kodeksu karnego z 1997 r. wynika, że inspiracją dla polskiej regulacji były rozwiązania prawne ustanowione w Austrii, Niemczech i Szwajcarii, a także konieczność wprowadzenia regulacji odpowiadających zaleceniom Unii Europejskiej, przy czym przez uzasadnienie wprowadzenia tej regulacji przejawia się jej cel w postaci zwalczania przestępczości zorganizowanej. Miała ona bowiem służyć „skutecznemu przeciwdziałaniu zjawisku wprowadzania do legalnego obrotu gospodarczego lub finansowego pieniędzy, wartości dewizowych, mienia ruchomego i in. pochodzącego z zysków osiągniętych z przestępstw popełnianych w zorganizowanej grupie przestępczej”.
Kształt polskiego systemu przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu wyznaczają przede wszystkim polskie przepisy prawne, jak i prawodawstwo Unii Europejskiej(UE). Na kształt tego systemu mają również wpływ komunikaty, stanowiska rekomendacje i wytyczne organów nadzoru – czyli „soft law”.
Wpływ ma również orzecznictwo sądów, przykładowo Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 25 lutego 2021r. II AKa 72/20, który mówi o tym, że „brudnymi pieniędzmi są nie tylko środki płatnicze, instrumenty finansowe, papiery wartościowe, wartości dewizowe, mienie ruchome lub nieruchomości, ale również prawa majątkowe, a zatem prawa bezpośrednio uwarunkowane interesem ekonomicznym podmiotu”.
Natomiast podstawowym aktem prawnym jest ustawa z dnia 1 marca2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz.U. z 2018 r., poz. 723, ze zm.), zwana dalej „Ustawą”. Ten akt prawny wskazuje „instytucje obowiązane”, czyli podmioty prowadzone określony rodzaj działalności, które muszą realizować wskazane przepisami wymogi. W konsekwencji uznania ich przez Ustawę za „instytucje obowiązane” muszą realizować obowiązki w niej wskazane, tak aby ograniczać ryzyko prania pieniędzy właśnie. Ustawa określa zasady i tryb przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu w tym wymogi dotyczące procedury AML jakie powinny posiadać i stosować instytucje obowiązane.
Ustawa AML stanowi implementację dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/849 z 20.05.2015 r. w sprawie zapobiegania wykorzystywaniu systemu finansowego do prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu (tzw. dyrektywa AML IV).
Ustawa AML sama nie definiuje pojęć prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu – w tym zakresie odsyła do Polskiego Kodeksu karnego(„k.k.”) odpowiednio do art. 299 i 165a k.k.
Zgodnie z art. 299 § 1 k.k.: „Kto środki płatnicze, instrumenty finansowe, papiery wartościowe, wartości dewizowe, prawa majątkowe lub inne mienie ruchome lub nieruchomości, pochodzące z korzyści związanych z popełnieniem czynu zabronionego, przyjmuje, posiada, używa, przekazuje lub wywozi za granicę, ukrywa, dokonuje ich transferu lub konwersji, pomaga do przenoszenia ich własności lub posiadania albo podejmuje inne czynności, które mogą udaremnić lub znacznie utrudnić stwierdzenie ich przestępnego pochodzenia lub miejsca umieszczenia, ich wykrycie, zajęcie albo orzeczenie przepadku, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8”. Katalog czynności, które mogą stanowić pranie pieniędzy, jest więc stosunkowo szeroki - generalnie są to wszystkie czynności, które mają na celu doprowadzenia do sytuacji, w której określone wartości, w tym środki płatnicze czy instrumenty finansowe, będą traktowane jako środki niepochodzące z przestępstwa podczas gdy faktycznie pochodzą z działań przestępczych
Grupa Specjalna do spraw Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy(Financial Action Task Force – FATF[1])definiuje pranie pieniędzy jako procesowanie (lub przetwarzanie) dochodów pochodzących z przestępstwa w celu ukrycia ich nielegalnego pochodzenia, a przez to wprowadzenie ich do legalnego obrotu
Z kolei finansowanie terroryzmu, zgodnie z art. 165a k.k., to gromadzenie, przekazywanie lub oferowanie środków płatniczych, instrumentów finansowych, papierów wartościowych, wartości dewizowych, praw majątkowych lub innego mienia ruchomego lub nieruchomości w zamiarze sfinansowania przestępstwa o charakterze terrorystycznym lub przestępstw określonych w art. 120, 121, 136, 166, 167,171, 252, 255a lub 259a k.k., które można określić jako zbliżone do działań o charakterze terrorystycznym. Za przestępstwa z tego katalogu grozi kara pozbawienia wolności od 2 do 12 lat.
Powyższe definicje zawarte w k.k. wpływaj tym samym na czynności prania pieniędzy i finansowania terroryzmu i będą miały istotne znaczenie dla samych instytucji obowiązanych, które zostały obarczone wymogami wynikającymi z Ustawy AML.
Sama ustawa jak i dyrektywa AML IV (wraz z jej kolejnymi zmianami) jako fundament wskazują istotną zasadę podejścia opartego na ryzyku „Risk based approach”, które należy rozumieć jako „konieczność identyfikacji, zrozumienia i ograniczenia przez państwa członkowskie i Unię dotyczącego je ryzyka w zakresie prania pieniędzy i finansowania terroryzmu” (motyw 23preambuły dyrektywy AML IV).
Zasada ma istotne przełożenie także na same instytucje obowiązane, które muszą dokonywać własnej oceny ryzyka występowania zagrożeń związanych z AML, a także podejmować właściwe działania zmierzające do co najmniej ograniczenia konsekwencji ich wystąpienia.
W całej Ustawie AML wielokrotnie znajdziemy odniesienia do tej zasady. Pamiętać jednocześnie należy, że wyrazem jej realizacji jest nie tylko stosowanie podwyższonych standardów (np. wzmożone środki bezpieczeństwa finansowego), ale także mniej restrykcyjnych jeżeli ryzyko prania pieniędzy zostało uznane za niższe.
Oznacza to, że instytucje obowiązane powinny przykładać szczególną wagę do tworzonych przez siebie rozwiązań o charakterze organizacyjno-technicznym, w tym polityk i procedur, aby możliwe było właściwe identyfikowanie ryzyka i reagowanie w sposób adekwatny do zagrożenia.
Nieodpowiednie wdrożenie procesów z tym związanych może stanowić ryzyko dla instytucji obowiązanej, np. w związku z niewykryciem transakcji podlegającej zgłoszeniu, jak też może stanowić nieproporcjonalne ograniczenie dostępności do produktów i usług przez klientów danej instytucji obowiązanej.
Nieprawidłowości w działalności „instytucji obowiązanych ”,rozumiane jako brak realizacji lub nieefektywna realizacja obowiązków wynikających z Ustawy podlega karom administracyjnym. Kary administracyjne wymierzane są przez uprawnione w Ustawie organy, które mają uprawnienia do kontrolowania działalności instytucji obowiązanych.
Centralnym elementem polskiego systemu przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu jest Generalny Inspektor Informacji Finansowej (GIIF) ulokowany jak większość organów w m.st. Warszawa. Zgodnie z ustawą, GIIF jest powoływany i odwoływany przez Prezesa Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw finansów publicznych poza sięgnięciu opinii ministra – członka Rady Ministrów właściwego do spraw koordynowania działalności służb specjalnych (o ile został wyznaczony przez Prezesa Rady Ministrów).
W realizacji swoich zadań ustawowych GIIF jest wspomagany przez Departament Informacji Finansowej Ministerstwa Finansów, który wykonuje zadania polskiej jednostki analityki finansowej (PJAF).
„Jednostka analityki finansowej (zwana dalej „JAF")oznacza centralną, państwową agencję, odpowiedzialną za otrzymywanie (oraz, jeśli to dozwolone, wnioskowanie), analizę i przekazywanie odpowiednim organom ujawnionych informacji finansowych:
1. dotyczących podejrzanych dochodów i potencjalnego finansowania terroryzmu
2. wymaganych przez krajowe prawodawstwo lub przepisy, w celu zwalczania prania pieniędzy i finansowania terroryzmu."
System przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu tworzą w Polsce:
1. GIIF,
2. instytucje obowiązane(tj. podmioty zarówno z sektora finansowego, jak
i niefinansowego, które oferują usługi lub produkty mogące być wykorzystane
wbrew ich przeznaczeniu doprania pieniędzy lub finansowania terroryzmu –
lista kategorii instytucji obowiązanych znajduje się w art. 2 ust. 1 ustawy).
3. jednostki współpracujące (organy administracji rządowej, organy jednostek
samorządu terytorialnego oraz inne państwowe jednostki organizacyjne,
4. Narodowy Bank Polski (NBP),
5. Komisja Nadzoru Finansowego(KNF)
6. Najwyższa Izba Kontroli (NIK) – art. 2 ust. 2pkt 8 ustawy).
Instytucje obowiązane zawiadamiają GIIF o okolicznościach, które mogą wskazywać na podejrzenie popełnienia przestępstwa prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu, jak również o przypadkach powzięcia uzasadnionego podejrzenia, że określona transakcja lub określone wartości majątkowe mogą mieć związek z jednym lub drugim z ww. przestępstw.
Instytucje obowiązane przekazują ponadto GIIF informacje o tzw. transakcjach ponad progowych, tj. takich, których równowartość przekracza wartość 15 000. EUR i które są:
1. wpłatą lub dokonaną wypłatą środków pieniężnych (czyli transakcją gotówkową);
2. transferem środków pieniężnych (w tym transferem przychodzącym spoza terytorium Rzeczpospolitej Polskiej na rzecz odbiorcy, którego dostawcą usług płatniczych jest instytucja obowiązana), z wyłączeniem pewnych wyjątków wskazanych w ustawie;
3. transakcją kupna lub sprzedaży wartości dewizowych;
4. czynnością notarialną, określoną w ustawie.
Na żądanie GIIF instytucje obowiązane blokują rachunki i wstrzymują transakcje oraz przekazują lub udostępniają mu posiadane informacje i dokumenty. Wstrzymywania transakcji lub blokady rachunku dokonują one również na podstawie stosownego postanowienia prokuratora.
W celu przeciwdziałania terroryzmowi i finansowaniu terroryzmu, instytucje obowiązane stosują ponadto szczególne środki ograniczające przeciwko osobom i podmiotom wskazanym na listach publikowanych w Biuletynie Informacji Publicznej na stronie podmiotowej ministra właściwego do spraw finansów publicznych.
GIIF weryfikuje zawarte w zawiadomieniach i powiadomieniach podejrzenia prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu na bazie informacji pozyskiwanych od instytucji obowiązanych, jednostek współpracujących, a także zagranicznych jednostek analityki finansowej (zagraniczne JAF).W przypadku uzasadnianego podejrzenia prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu GIIF zawiadamia właściwego prokuratora, który we współpracy z organami ścigania podejmuje działania w celu postawienia aktu oskarżenia podejrzanym osobom.
Po otrzymaniu takiego zawiadomienia prokurator ma obowiązek poinformować GIIF o:
1. wydaniu postanowienia w przedmiocie blokady rachunku lub wstrzymania transakcji;
2. zawieszeniu postępowania;
3. podjęciu zawieszonego postępowania;
4. wydaniu postanowienia o przedstawieniu zarzutu popełnienia przestępstwa.
Dodatkowo prokuratorzy są zobligowani do przekazywania do GIIF informacji o wydaniu postanowieniu o:
1. blokadzie rachunku lub wstrzymaniu transakcji
2. wszczęciu postępowania,
3. przedstawieniu zarzutu
4. wniesieniu aktu oskarżenia,
w pozostałych sprawach o przestępstwo prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu.
Z kolei GIIF przekazuje sądom i prokuratorom, na pisemny wniosek, zgromadzone informacje lub dokumenty, na potrzeby postępowania karnego. Ponadto udostępnia posiadane informacje na pisemny i uzasadniony wniosek innych jednostek współpracujących wskazanych w ustawie (w szczególności organów ścigania), w zakresie ich ustawowych zadań.
W przypadku powzięcia podejrzenia popełnienia przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, innego niż przestępstwo prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu, GIIF przekazuje informacje uzasadniające to podejrzenie do właściwych organów (tj. organów ścigania, służb specjalnych oraz Szefa KAS), w celu podjęcia czynności wynikających z ich ustawowych zadań. Dodatkowo, jeśli poweźmie uzasadnione podejrzenie naruszenia przepisów związanych z funkcjonowaniem rynku finansowego, GIIF przekazuje informacje uzasadniające to podejrzenie do KNF.
Ze względu na międzynarodowy wymiar przestępstw prania pieniędzy i finansowania terroryzmu GIIF wymienia informacje z zagranicznymi jednostkami analityki finansowej (tj. zagranicznymi JAF).
Na uzasadniony wniosek zagranicznej JAF GIIF może zezwolić na przekazanie udostępnionych przez niego informacji innym organom lub zagranicznym JAF lub też na wykorzystanie tych informacji do celów innych niż związane z zadaniami jednostek analityki finansowej. Podobnie również GIIF może wystąpić do zagranicznej JAF o zgodę na przekazanie otrzymanych od niej informacji sądom, prokuratorom i pozostałym jednostkom współpracującym, innym zagranicznym JAF lub na wykorzystanie takich informacji do celów innych niż wykonywanie swoich zadań.
Ponadto GIIF może zażądać wstrzymania transakcji lub blokady rachunku na uzasadniony wniosek zagranicznej JAF „pozwalający na uprawdopodobnienie podejrzenia popełnienia przestępstwa prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu".
„Polska jako kraj położony centralnie w Europie, graniczący z walczącą Ukrainą, jest również narażona na ryzyka wynikające z tych zjawisk. Przyjęta w 2018 najnowsza ustawa o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz.U. z 2023 poz. 1124), a także jej nowelizacje z kolejnych lat oraz przepisy innych powiązanych ustaw, jak np. ustawy o systemie informacji finansowej, dały podstawę do poprawy struktury i funkcjonowania krajowego systemu przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu.
Nie oznacza to jednak, że powinniśmy na tych ulepszeniach poprzestać i uznać, że tak już powinno pozostać.”
Zapraszamy również do zapoznania się z naszym artykułem o tematyce "Pranie brudnych pieniędzy": https://www.kancelaria-prawo-karne.pl/artykuly/pranie-brudnych-pieniedzy
[1] FATF (Financial Action TaskForce) jest instytucją międzyrządową, mającą na celu wypracowywanie i określanie standardów w dziedzinie przeciwdziałania praniu pieniędzy, finansowaniu terroryzmu i innych powiązanych zagrożeń dla międzynarodowego systemu finansowego oraz promowanie skutecznego ich wdrażania. FATF wypracował40 Rekomendacji. Stanowią one jeden z elementów standardów międzynarodowych w dziedzinie zwalczania prania pieniędzy, finansowania terroryzmu oraz proliferacji, które kraje powinny implementować przy użyciu dopasowanych do swoich indywidualnych warunków środków prawnych, regulacyjnych i operacyjnych.
